Вынікі археалягічных дасьледзінаў у вапошнія гады адтулілі новыя відалі да глыбейшае распрацоўкі проблемаў, злучаных з тэмаю беларускага позьнесярэднявечнага шклярства, асабліва ў кантэксьце гісторыка-мастацкім. Такі аспэкт досьледаў прадугледжвае беспасярэдні аналіз знойдэеных пры раскопках вырабаў са шкла і грунтуецца на вывучэньні іх марфалёгіі й мастацкага стылю, а таксама на пытаньнях атрыбуцыі памянёных вырабаў ды іхняга бытаваньня. У гэтай публікацыі паспрабуйма разьвязаць пазначаныя заданьні на матар’яле дзьвюх археялягічных калекцыяў шкла, складзеных па выніках раскопак у гарадох Крычаве й Чачэрску (1974-1975, 1981-1982 гг.) [1]. Пры гэтым трэба мець на воку, што кожная археялягічная калекцыя зьмяшчае ня рэчы ў першапачатным стане, а толькі фрагмэнты іх. Тым ня меньш, з багата якіх фрагмэнтаў можна ня толькі скласьці канкрэтнае ўяўленьне пра кшталт судзіны, але й перайсьці да яе рэканструкцыі, што зусім дапушчальна ды апраўдана наяўнымі аналёгіямі. Рэканструяваньне формаў, сваім парадкам, дае магчымасьць схарактарызаваць цэлыя судзіны, а не кавалкі іх, адшуканыя падчас раскопак. З улікам папярэдняе рэканструкцыі мы й будзем падаваць матар’ял.
Тыпалёгія пасожскіх судзінаў, у пэўнай ступені таксама й іхная фармальная структура, была абумоўлена шматзначнасьцю функцыяў, якія тыя мелі ў штодзённым жыцьці. У часе застольля, да прыкладу, ужываўся посуд адкрыты, зручны піць і есьці, для кожнае стравы свой: для віна й налівак — чарачкі, кілішкі, келіхі; піва й мёду — шклянкі, шкляніцы і г. д. Судзіны, што служылі за тару, дыктавалі найбольш прыстасаваную форму да перавозу й захаваньня вадкасьцяў — закрытая шкляная ёмістацьць з вузкім рыльцам. Яна знайшла свой адбітак у гэткіх родах посуду, як кварты, бутэлькі, пляшкі. У аптэчнага начыньня меліся таксама свае вымаганьні што да формы.
Але мэтазгоднасьць апошняй — далёка не галоўная ўмова для фармаваньня вобразу судзіны. Немалую ролю ў гэтым адыгравалі чыньнікі іншага парадку: сукупнасьць як традыцыйных агульналюдзкіх уяўленьняў пра яе, так І вузейшых — нацыянальных, рэгіянальных, лякальных: суб’ектыўнае стаўленьне майстра стваранае рэчы, ягоныя эстэтычныя погляды, знаёмасьць з матар’ялам і ступень валоданьня ім. Наяўнасьць менавіта такіх рэаліяў вылучала гэткую судзіну спаміж іншых, інакш-сказаць, вызначала яе індывідуальныя рысы, абумоўлівала складаньне дэкарацыйнай сыстэмы. У вадваротным выпадку абразок ставаўся стандартам, функцыянальнасьць прэвадавала над прыгажосьцю. Зьявы стандартызацыі ды ўтылітарызацыі формаў у судзінах характэрызуюць, галоўным чынам, фабрычную вытворчасьць, але гэтыя тэндэнцыі вызначаюцца ўжо на раньніх ступенях гутнага шклярства, калі тое пачынае працаваць на рынак, а шкляны посуд стаецца матар’ялам масавага ўжытку.
Прысутнасьць двох варыянтаў — «рыначнага» ды мастацкдга — уласьціва шкляным вырабам пасожскіх гарадоў. У гэтым пляне асабліва паказальныя судзіны, вядомыя пад назовамі чарак і шклянак. Посуд гэты традыцыйны, у тых або іншых формах ён спатыкаецца ва ўсіх народаў і бытуе па сёньняшні дзень. Першапачатным падмуркам стварэньня гэткага абраза сталася ці не чаша кветкі, а мо званочка, што папярэдне знайшла ўвасабленьне ў кераміцы, мэтале, а пазьней адсюль перайшла да шкла.
Марфалёгія шклянак з пасожскага археялягічнага комплексу вызначаецца дзьвюма канструкцыямі. Першую складаюць судзіны з шырокай, добра расчыненай ля вусьця чашай на вузкім масыўным дзенцы, другую — танкасьценныя канічныя шклянкі з вагнутым усярэдзіну дном. Посуд першага тыпу уласьцівы толькі ўсходнебеларускім землям. Багата фрагмэнтаў яго выяўлена ў Мсьціслаўлі, дзе, як сьведчаць шматлікія факты, ён рырабляўся [2]. Не выключаецца магчымасьць яго вытворчасьці і ў іншых шкларобных асяродках на Усходняй Беларусі. Памянёныя шклянкі вядомыя па раскогках у Вітабску, Магілеве, Воршы [3].
Выдзімаліся яны адвольна з традыцыйнага зелянкавага шкла сьветлых і жаўтлявых адценьняў. Дэкарацыйны эфэкт ад такога роду шклянак ня надта вялікі. Гладкасьценныя, бездэкоравыя, яны былі пашыраны галоўным чынам сярод дэмакратычных пластоў насельніцтва, дзе рэч цанілася перадусім за яе практычнасьць. Нельга не зацеміць I ўдалага спалучэньня колеру ды формы, што выгодна вылучае посуд спаміж іншых. Майстар маніпулюе колерам — то насычае яго, то асьвятляе, гэтым самым дадаючы цяжкасьці або лёгкасьці аб’ёму судзін. Спалучэньне цяжкой, густа фарбаванай асновы зь лёгкімі празрыстымі сьценкамі, што імпэтн’ цягнуцца ўгору й недзе там амаль зьліваюцца з паветрам, выглядае надзвычай гарманічна ды велічна.
Другі тып шклянак быў распаўсюджаны ў шырэйшым арэале. Яны знойдзеныя пры раскопках у Менску, Гародні, Лідзе, Навагарадку, Ашмянах, у Мірскім і Гальшанскім замках, а таксама ў памянёных вышэй усходнебеларускіх гарадох [4]. Канструкцыйнае вырашэньне такіх судзінаў здаецца нам больш вытанчаным, у адрозненне ад папярэдніх. Гэта дасягаецца коштам мяккіх плястычных абрысаў чашы, акругла пукатых пры самым дне, тонкіх, споўненых святлом і паветрам, сьценак судзінаў. У пасожскіх гарадох, як і ўвогуле па ўсёй Беларусі, бытавалі дзьве адмены гэтага тыпу шклянак: адны — бездэкоравыя, выдзьмутыя зь зялёнага неасьветленага шкла; другія — фармаваліся са шкламасы лепшае якасьці, мелі сьветла-зялёную ці амаль бясколеравую афарбоўку. Дзенцы ў гэтае групе судзінаў аздабляліся хваліста укладзеным джгутом, які адначасна быў I паддоньнем. Гэткая форма ў шклярстве паўстала, відаць, пад уплывам барочных традыцыяў, а ідэя яе запазычана з той жа керамікі. Хваліста ўкладзены джгут-паддоньне спатыкаем адно ў беларускім ды польскім шкле. Зьвесткі пра яго ў вядсмых нам нямецкіх ды чэскіх крыніцах адсутнічаюць [5]. Аналягічныя джгуты ў паасобных выпадках аздаблялі сьценкі судзіньня, але гэта больш уласьціва шкляніцам — ёмістаму агульнаўжывальнаму посуду. Джгуты апляталі сьценкі ў шкляніцах па гарызанталі й выконвалі ролю метак — «абручыкаў». Кожны з гасьцёў выпіваў змесьціва ў судзіне да пэўнага «абручыка» і перадаваў іншаму [6].
Сьценкі ў шклянках таксама часам афармляліся такім чынам, але налепы ў гэтым выпадку выконвалі выключна дэкарацыйную функцыю: відаць, таму, што шклянка была такі посудам індывідуальным. У Крычаве выяўлена адна такая шклянка, сьценкі якое аздоблены дзьвюма наляпнымі палоскамі, якія дадаткова ўпрыгожваў адбіты штампам дэкор. Шклянка выдзьмута адвольна з жаўтлява-вохрыстага шкла, мае памеры: вышыня — 11,5 см, дыямэтр донца — 5 см. Аналёгіі ёсьць таксама ў Мсьціслаўскай калекцыі [7].
У чачэрскай жа калекцыі мы ўбачылі зусім не традыцыйны ўзор афармленьня паддоньня ў шклянцы — два пераплеценыя між сабою джгуты. У скарыстаных намі археялягічных калекцыях шкла такія прыклады невядомыя.
У якасьці паддоньня ўжываўся таксама звычайны крыглы джгут, сплюшчаная палоска шкла. З эпохай барока ўвайшло ў побыт судзіньне з рыфленымі сьценкамі. У параўнаньні зь іншым яно, пэўна, было даражэйшае, бо выдзімалася ў формах тонкага празрыстага шкла. Для шклянак з пасожскіх гарадоў характэрна рыфленьне па вертыкалі ў выглядзе неглыбокіх вузкіх канэлюраў. У Чачэрску, што праўда, знойдзена сьценак колькі з дыяганальным рыфленьнем, як і ў шмат якіх мсьціслаўскіх судзінах, але яны належаць да выняткаў.
Каб не прапусціць новыя артыкулы і даследаванні, падпісвайцеся на наш канал у Яндэкс.Дзэне!
Вытворчасьць мастацкага шкла — дэкаратыўна аформленых шклянак — не была масавая. Вырабляліся шклянкі пераважна на замову, хоць нейкі адсотак, мажліва.трапляў і на рынак. Ужываліся яны заможнаю часткаю насельнікаў — не выпадкова, што такі посуд знаходзяць у васноўным пры раскопках фэадальных замкаў, кляштараў. У мястэчках і на тэрыторыі гарадзкога пасаду адсотак іх значна абніжаецца [8].
Шкляніцы да другое паловы XVII ст. былі посудам адно сталовым, пераважна шляхоцкім, у вадрозьненьне ад яго нямецкага прататыпу, які быў распаўсюджаны галоўным чынам у бюргерскім асяродзьдзі [9]. Вышэй мы пазнаёміліся з адной адменай спатыканых на тэрыторыі Беларусі шкляніц. Да гэтай жа групы належаць судзіны з цыліндрычнымі чгшамі на дыскаваных і валікаватых паддоньнях, вядомыя як шкляны посуд у беларусаў, чэхаў і немцаў (вількомы, хумпэны) [10]. Дзьве гэткія формы выяўлены у Чачэрску (на тэрыторыі замка) і дзьве — у Крычаве.
Да катэгорыі шкляніц звычайна залічаюць і высокія (часам да 30-50 см) кубкі на цыліндрычным паддоньні, як правіла, з добра асьветленага шкла. Форма іх, як і папярэдніх, была запазычачая ад немцаў (Stangenglas) [11]. Польскія адпаведнікі такіх судзінаў былі ўпрыгоджаны эмалёвым размалёўкам амаль пa ўсёй паверхні сьценак [12]. Спаміж знойдзеных на беларускіх землях шкляніц размаляваных ня выяўлена. Крычаўскія матар’ялы даюць уяўленьне яшчэ аб адной групе судзінаў, вядомых у Польшчы пад назовам “pucharki dzwonowate». Праўда, пададзены яны ўсяго адным фрагмэнтам, які згодна клясыфікацыі польскае дасьледніцы С. Цепелы належыць да тыпу “Б» [13]. Гэта танкасьценны, з жаўтлявага шкла, посуд са званаватай чашай на паддоньні, утвораным рэзкім выгінам дзенца аж да яго сутыкненьня са сьценкамі. Дыямэтар паддоньня 7,5 см. Датуецца посуд першай паловай XVII ст. “Пухаркі», як і большасьць вышэйадзначаных шклянак, былі посудам танным, шырока распаўсюджаным у побыце незаможнага люду. Пра гэта сьведчаць досьледы польскіх археолягаў, якія ў вялікім ліку знаходзяць “пухаркі» ў мяшчанскім пасадзе старой Варшавы і ў шмат якіх іншых польскіх гарадох [14]. Пры раскопках вітэбскае карчмы выяўлена пад 40 фрагмэнтаў ад іх, хоць для Іншых рэгіёнаў Беларусі такія знаходкі рэдкія [15].
Форма шклянкі з вузкім масыўным дзенцам шырока скарыстоўвалася пры вырабе куфляў. Ручка — гэта неабходная прыналежнасьць апошніх — вельмі добра пасавала да такое формы канструкцыйна і, што таксама важна, драбіла аднастайную лінію кругавога абрысу на некалькі эдцінкаў рознае велічыні. Стылістычная разнастайнасьць куфляў не вычэрпвалася адно гэтым прыкладам. У чачэрскай калекцыі можна знайсьці судзіны з прафіляванымі сьценкамі чашы — збанкаватыя. Плястычныя абрысы тулава куфляў падкрэсленыя ўзьнятай ўгару ручкай ў выглядзе тонкае пятлі.
Дэкарацыйнае афармленьне судзіньня гэткага роду ў большасьці выпадкаў адсутнічае, але ёсьць і выняткі. Скажам, у той жа чачэрскай калекцыі спатыкайма прыклады, калі каронка куфлю аздоблена некалькімі шэрагамі разьмешчаных гарызантальна налепных нітак, накшалт таго, як упрыгожваліся шыйкі асобных збаноў у Мсьціславе [16].
Фрагмэнты ручак з крычаўскіх раскопаў даюць уяўленьне пра посуд досыць спэцыфічных формаў. Адзін зь іх мае пляскатую авальную будову i выглядам звонку нагадвае лісток дрэва з неглыбокімі выяўнымі пражылкамі, другі выглядае звычайным рacплюшчаным джгутом даўжыні 8 см і шырыні 23 см. Кут сутоку ручак са сьценкамі і лінія накірунку ў апошніх дазваляюць рэканструяваць шырокую адкрытую чашу накшалт міскі.
Ручка зьяўлялася канструкцыйным складнікам яшчэ ў шэрагу судзінаў. Да гэтага ліку, прыкладам, належыць крычаўскі шкляны “гляк». Нягледзячы на тое, што тэрмін гэты ўзяты намі ад беларускае народнае керамікі, ён такі ‘найдакладней адбівае створаны мясцовымі гутнікамі абразок. Крычаўскі “гляк» — гэта судзіна зь невысокай вузкай шыйкай на шырокім глушкаватым тулаве, выдзьмуты адвольна з жаўтлява-зялёнага шкла. Мясьціна пярэйсьця аднаго аб’ёму ў другі пазначана трыма налепнымі палоскамі шкла, якія дадаткова ўпрыгожаны аздобленымі зашчыпамі. Вершыць кампазыцыю масыўная трохаздобная ручка.
Аналёгія зь мяйсцовымі керамічнымі формамі аідавочная, але як па-майстэрску перададзены гэты абразок у шкле. Скарыстаны ўсе ўласьцівасьці яго як матар’ялу: падкрзсьленая шэрагамі налепных джгутоў празрыстасьць; увасобленая ў лініях форма і ў прыгожай лепцы ручкі плястычнасьць; каляровыя рэфлексы ды бляск.
Археалягічныя матар’ялы з пасожскіх гарадоў дазваляюць пазнаёміцца з формамі келіхаў, характэрных для XVII стагодзьдзя. Усе яны стылістычна розныя. Чачэрскія судзіны, да прыкладу, мелі рэнэсансавую будову ножкі: на шырокай ступе, увершанай і ўцяжаранай дыскам, грунтавалася мяккая, парожняя ў сярэдзіне, балясіна, ад якое імкліва ўзьнімаліся ўгару танкія празрыстыя сьценкі чашы. Цешыць вока кантраснае спалучэньне лёгкага, амаль бязважкага шкла, якое абапіраецца на густую шчыльную масу набору.
Баракальныя матывы характэрныя для сэрыі келіхаў з Крычава. Асабліва цікавыя дзьве формы: А. Келіх з канічнай чашай на ножцы, утворанай тым жа спосабам, што й паддоньне ў польскіх «пухарках». Усподзе чаша аздоблена характэрным для ўкраінскага сярэднявечнага шкла дэкорам-ляпнінаю ў выглядзе расчыненых пялёсткаў [17]. Вышыня судзіны роўная 10 см. Б. Другі посуд на балясінаватай ножцы, упрыгожанай рэльефным адбіткам ільва й крыжа. Ножка пустацельная.