В сорок первой главе рукописного сочинения "Утешение" Ризы Фахретдинова (1930-е годы) говорится в том числе и о вопросе национальной идентификации, особенно привлекавшем внимание интеллигенции тюркских народов в начале ХХ в. Ниже приведенный отрывок рукописи относится к 30-м годам ХХ века.иза Фахретдинов в ихраме
"Йыуаныч" кулъязмасынан өзөк. 41-че мәжлес.
Беренче мәртәбәдә Уфада торған ваҡытта «Тәржеман» гәзитәсенең санларында үз милләтемез хаҡында бер ҡәдәр мәҡәләләр язған идем. Мәҡәләләремнең хөләсәсе үземезнең «төрки» милләтенән булыуымызны вә «татар» түгел икәнемезне дәғүә ҡылыуданғибәрәт иде.
Ун йыллардан артты инде матбуғат берлә иштиғалем юҡ. «Тәржеман» гәзитәсе түгел хатта «Ваҡыт» гәзитәсене дә күргәнем юҡ дисәм дөрөс. «Тәржеман» гәзитәсендә булған сүзләремнең уҡыучылары ҡаршындатәьсир ҡалдырып-ҡалдырмауыны белмәйем.
Бөгөн һәммәсе хәтеремдән чыҡҡан. Хаттаязылған йылы вә тарихы да исемдә юҡ. Шул ҡәдәр нәрсә хәтеремә килә: «Без татартүгелмез. Бәлки төркмез», – сүзене башлапматбуғатта сөйләүче үзем булсам кирәк. Элекваҡытларда «Тәржеман» сәхибе Исмәғил бей үзе дә тарафында иде.
Ҡағызлар аҡтарылған ваҡытта бөгөн аңсыздан бер сан «Тәржеман» гәзитәсе килеп чыҡты (1913 йыл 17 июнь 145 номер). Алып ҡарасам мында төрклөгөмез хаҡында «Миллиәтне белмәк» тигән сүз башы астында бер мәҡәлә бар. Мәҡәлә озон, Исмәғил мырзаның үз тарафындан язылған булса кирәк.
Яңы килгән гәзитәне уҡыучы рәүешендә моны уҡып чыҡтым. Бәлки жыйып ҡуйыуым да шул мәҡәлә өчөн булғандыр. Бу рәүештә озон мәҡәләне генә күчерә алмайым. Шулай булса да бәғзе бер әһәмиәтле жөмләләр бар.Анларны иғтибарсыз ҡалдырыуға да көчөм етмәй. Шуның өчөн дә бу урында сайлап күчермәкче булдым.
Мәҡәләлә ошбу жөмләләр бар: «Татар» исеменә ғашиҡ кешеләрдән Ғәбделбари Баттал әфәнде Ҡазан шәһәрендә чыға торған «Мәктәп» журналында татарлыҡ дәғүәсен ҡыладыр. «Болғар» төркләренә «татар» исеме читләрдән бирелгән, әммә милләт үзе бу исемне ҡабул итмәй. Хатта аны тәхҡир итеп санағаныны иғтираф иткәне хәлдә Баттал әфәнде «татар»лыҡны ҡабул иттереү ижтиһатындадыр.
Милади берлә егерменче вә милли тарихымызның ун өчөнчө асырында булыуымыз хәлдә бер тарафтан «образование» вә икенче тарафтан да«зыялы вә белеүче» әдәмләремезнең суҡырлыҡлары вә тәҡлидчелекләре иң олуғ бер бәхетлегемездәндер.
Иске Мәскәүнең тарихтан һәм этнографиядан хәбәрсез дьячоклары тарафындан безләргә «татар» аты тағылған. Руслардан алып френк ғауамы да безләргә «татар» дигәнләр. Баттал әфәнде инде шушыисемне ҡабул итәдер. Хәлбуки без бу хатаны ҡабул итеү урынында аны дөрөсләүгә бурычлыидек. Әлдә яхшы руслар безгә «татар» исемене биргәнләр, әгәр дә «черт» дип исем биргән булсалар иде бөгөн Баттал әфәнделәрнең: «Без төрк түгел, бәлки черт», дип дәғүә итеүләре лазым килер иде.
Әгәр дә Ғәбделбари Баттал әфәнде «татар» исеменә ғашиҡ булмаса иде «выждан-имилли» (народная совесть) читләр тарафындан бирелгән яңлыш исемене ҡабул итмәз иде. Баттал әфәнде: «Чын Алтын Орду татарларының тоҡомондан булған Ҡырым татары Исмәғил бей Гаспринский: Без – татар түгел, бәлки төрөкмез, тип ҡычҡырды» ди.
Дөрөс, без шулай ҡычҡырдыҡ. Чөнки өч мең йыллыҡ бу төрк биш йөз йыллыҡ яңлыш исем булған «татар»лыҡны ҡабул итмәз. Безнең ҡарт бабаларымызның асыл йортлары Алтын тауларда, Урта Азия болонвә туғайларында, далаларында иде. Мәдәни күршеләре дә чинлеләр иде. Монларның иске тарихлары төркләрдән (тукюлардан) хәбәр бирәдер. Монда «татар»ның исеме дә, жисеме дә юҡ.
Иске Иран тарихлары, хатта әсатиры «төрк», «туран» вә «Төркөстан» берләуғрашадыр, монда «татар»ның намы вә шаны юҡ. Рум-Бизанс тарихы төрк хаҡанына, Төркөстанға илчеләр юлланғанлығын сөйләй, татар ханы йәки Татарстанны димәй. Ғәрәптарихлары «төрк» вә «Әтрак»дән бахис итә, татарны белмәй. Иң иске мөхәррихемез Әбүлғази Баһадир хан үзе язған тарихҡа «Шәжәрә-и төрк» дип исем биргән. «Шәжәрә-и татар» димәгән.
Иске заманлардан бирле «уйғыр төркләре», «төрк языулары», «төрк әсәрләре», «төрк хәрефләре» мәғлүм, «татар» түгел. Чөнки «татар» юҡ.
Жыһаннәмәләр, жаграфиялар,Ғәрәпстан, Афғанстан, Төркөстан йорто, Төрк йорто дип сөйләйләр, әммә «Татар йорто» димәйдәр. Чөнки донъяда «татар», «Татарстан» юк.
Магул (монгол) милләтендә «татар»исемендә кечкенә бер таифә барлығысөйләнсә дә, тарихта вә мәдәниәттә һичәһәмиәте булмағанлыҡтан үзләре дә Батый хан заманында монҡариз булғанлыҡларындан онотолоп ҡалғанлардыр. Шундай вәхши вәмәжһүл таифә исемле төркләргә исем әйтеү хаҡындағы ғәйрәтләр, ижтиһадлар безне тамам ғәжәпләндерәдер.
Бөгөн Рум илендә шөһрәт чығарғанболғарлар иске заманларда Идел (Волга)буйларындан күчеп киткән вә суңындан славянланған болғар төркләре икәнлекләре фәнни рәүештә мәғлүм.
«Йыуаныч», 41 мәжлес