Bugungi maqolamizda bir insonning og’zaki qilgan murojaatini sizlarga taqtim etib, bunga o’z mulohazalarimni bildiraman, demak boshladik.
MUROJAAT
Yaqinda televizordan bir ko’rsatuv ko’rib qoldim. Unda O’zbekistonda bo’ladigan islohotlar, yaratilayotgan shart-sharoitlar, yoshlarga oyoqqa turib olishlari uchun beriladigan imkoniyatlar haqida rosa gapirishdiki, O’zbekistonda tug’ilganimdan xursand bo’lib ketdim. Shunchalik ruhlandimki biror biznes boshlashga qaror qildim. Oldin bozorlarni aylandim , tanishlar bilan maslahatlar qildim va oxirida yashab turgan tumanimiz sharoiti va imkoniyatlarini hisobga olgan holda bitta yo’nalish tanladim. Endi shu sohani past-u balandini-yu og’ir yengil jihatlarini inobatga olib biznes reja tuzdim. Endi buyog’i bank bilan kelishsam tadbirkorlik guvohnomasini olib, hisob raqam ochamanda berilajak kreditga ish boshlayman deb bankka bordim.
Xususiy banklardan faqat kredit ta’minoti bo’lsagina kredit ajratilishi mumkinligini, televizordan aytilgan imtiyozli kreditni faqat davlat banklari berishi mumkinligini aytishdi va qaysi banklarga murojaat qilishim kerakligini tushuntirishdi. Davlat tomonidan beriladigan kreditlar “AGROBANK” , “XALQ BANKI” va “MIKROKREDITBANK” tomonidan berilar ekan va tumanimizdagi mahallalar shu 3 ta banklar orasida taqsimlangan ekan. Bizning mahalla Mikrokreditbankka biriktirilgan ekan.
Tumanimizdagi MIKROKREDITBANKning kredit bo’limiga bir oycha qatnaganimdan keyin, yangi ish boshlashga bo’lgan bir dunyo ishtiyoqdan bir piyola ham qolmadi. Chunki bank xodimlari manga kredit olishim uchun muammo ketidan muammoga o’nglab qo’yaverishdi. O’shanda ishonsangiz televizorning ichidagi O’zbekistonga shunaqa kirib ketgim keldi. Chunki u yerda muammo yo’q, hammasi oson, poraxo’rlar yo’q u yerda, agar ishtiyoq bo’lsa u yerda tanish bilishsiz ham hammasini eplasa bo’ladi da.
MUAMMOLAR VA MULOHAZA
Ana endi shunga o’xshagan yoshlar tadbirkorlik faoliyatini boshlamoqchi bo’lishsa duch kelishlari mumkin bo’lgan muammolarga birma bir to’xtalaman.
Bankka bir chelak rejani olib borsangiz, qiziqchilarimiz aytganidek bir piyolasini o’tkazishadi. Kredit bo’limida ishlaydiganlarning ko’pi savdolashishni boplashadi, yani 20 millionlik reja qilib borsangiz, bu ish uchun sizga 10 million ham yetishiga sizni ishontirishga harakat qilishadi. Biznes rejangizga hatto qarashmaydi ham. Men hamma joyda shunaqa demoqchimasman. Toshkentda hammasi a’lo darajadaligiga ishonaman, viloyatlar markazlarida ham ahvol yaxshidir ammo chekka hududlardagi bank bo’limlarining ko’pida ahvol shunaqa. U yerda bank xodimlar o’zini xuddi davlat tomonidan ajratiladigan pullar ularning cho’ntagidan chiqadigandek tutishadi.
Eng asosiy muammo bu “zalog” ya’ni kredit ta’minoti, chunki yaxshi ish boshlashingiz uchun yaxshi mablag’ kerak. Televizordagi O’zbekistonda ba’zan tadbirkorlar chiqib 4 milliardlik loyihani yoki 1 million dollarlik loyihani kredit yordamida amalga oshirdik yaqinda yana falon summalik loyihani taqdim qildik degan gaplar qilishganida, haqiqiy O’zbekistonda yashaydiganlar peshanasini tirishtirib ensalari qotishi bor gap chunki oylab yugurib 50 million ololmay yurganlar ular. Ochiqchasiga gapirsak katta katta loyihalaringizni amalga oshirishingiz uchun xalq tilida aytganda “orqangiz” baquvvat bo’lishi kerak. Biror qarindoshingizni zavodi yo yirik korxonasi bo’lishi va siz uning ko’ngliga o’tirgan qarindoshi bo’lishingiz kerak, lekin afsuski hammada ham bunday emas-da. Bunaqa baquvvat “orqa”ngiz bo’lmasa 50 millionlik kichkina loyihangiz uchun ham ““zalog” bormi?” deyishadi. Surishtirsam 30 milliongacha bo’lgan summani “zalog”siz berisharkan lekin yana bir muammo kafil odam bo’lishi kerak ekan. Kafil odamning esa bir yillik oylig maoshi olinadigan summaning 130% dan ortiq bo’lishi kerak ekan, ya’ni yillik daromadi 39 million so’mdan ko’p bo’lishi kerak ekan, aniqroq qilib aytsak 3 250 000 so’m oylik oladigan odam sizga kafil bo’la olar ekan. Endi aytingchi bizda oylikka ishlaydiganlarning necha foizi shu summadan ko’p oylik oladi? Va ish boshlamoqchi bo’lganlarning qanchasida shunaqa tanishlari bor va qanchasi kafil bo’lishga rozi bo’ladi? Agar oylikxo’r odamga “Kredit olayotgandim manga kafil bo’lib berasanmi?” deb so’rasangiz, kafil bo’lishi so’ralayotgan odamlarning ko’pida “Agar to’lolmay qolsa, kredit mani bo’ynimda qolib ketadi.” degan fikr o’tadi va ularning ko’pi turli baxonalar bilan rad javobini berishadi bu aniq.
Endi yana bir muammo. Deylik sizda kredit ta’minoti bor yoki siz kafil odam topdiz, hammasi hal bo’ldi. Endi beriladigan kreditni sizning hisob raqamingizga tashlab berishadi. E’tibor bering naqd pul berishmas ekan.
Va siz bu pulni tanlagan yo’nalishingizga aloqador kimningdir hisob raqamiga ko’chirib undan xom ashyo yoki uskuna yoki xizmat turini sotib olasiz, ya’ni ular aytgan narxda olasiz. Bu nima uchun muammoligini xozir tushuntirishga harakat qilaman. Deylik siz tovuq boqish uchun kredit rasmiylashtirdingiz, hisob raqamingizdagi pulni shartnoma asosida birorta agrofirma hisob raqamiga ko’chirasiz, u yerda esa sizga tovuqning puliga jo’ja berishadi. Yoqdimi? Albatta yo’q chunki siz agar bozordan sotib olsangiz edi bu pulga yaxshi zotdor tovuqlarni saralab olardingiz, lekin afsuski qoidaga to’g’ri kelmaydida. Chunki uyida tovuq boqib ko’paytirgan va ularni sotish uchun bozorga olib chiqqan oddiy odam bilan shartnoma tuzolmaysiz. Sababi hisob raqami yo’q, guvohnoma yo’q, pechati yo’q. Albatta agrofirma bilan shartnoma qilishingiz shart. Yana bir “yo’li” bor ekan, siz agrofirma egasiga iltimos qilasiz va u sizning 30 million pulingizni ma’lum foiz evaziga naqt qilib berar ekan. Bu yerda foiz, ko’chiriladigan summaning 10-20 foizi atrofida, ya’ni bo’lajak tadbirkor hali qo’liga olmaga pulidan yo’q yerda 3-6 million so’m yo’qotayapti. Bu faqat shu yo’nalishni tanlaganlar oldidagi muammo emas, istalgan yo’nalishda shunaqa. Tikuvchilik bilan shug’ullanaman desangiz 1500000 so’mlik tikuv mashinasini 2500000 so’mga olishingiz kerak. Kichik ishlab chiqarish qilaman desangiz dastgohni bozor narxidan qimmat baholashadi. Eng yomoni odamlarimiz shunga ko’nayapti ham. Imkoniyati bo’lmagandan keyin nima qilsin “bechora”.Mana bu yoshlarimizga beriladigan imkoniyatlar, yoshlarni qo’llab quvvatlash, mana bu imtiyozli kreditimizning ahvoli o’rtoqlar.
Ha aytgancha sug’urta polusi bilan ham kredit olish mumkin ediku demoqchi bo’ganlarga shuni aytmoqchiman bizdagi bank xodimlari sug‘urta polisi va Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasining kafilligini yuqoridan buyrug’ bo’lganligi uchun hozir qabul qilmayapmiz deyishdi. Faqat istisno sifatida kamdan kam hollarda qabul qilinar ekan. Qarang a, O’zbekistonda faoliyat yuritayotgan sug’urta kompaniyalariga hatto banklar ham ishonishmas ekan.
TAKLIF
Xo’p endi shuncha muammoni aytib o’tgandan keyin biror bir yechim ham taklif qilish kerakdir. Tarixda yomon nom qoldirgan bir odamning bitta yaxshi gapi bor: “ Agar biror nima yoqmasa gapir, gapirdingmi taklif qil, taklif qilolmasang jiiiim o’tir.” Shunday ekan taklif qilaman. Bizdagi mutaxassislar har bir sohada nimadir qilish uchun jahon tajribasiga quloq solishadi, jahon tajribasini o’rganishadi. Nima uchun bank xizmatlarida ham boshqa davlatlar tajribasini o’rganishmaydi. Masalan ko’p davlatlarda faqatgina passport bilan borib ham kredit olsa bo’ladiku kafil top, “zalog” top, falon joyga ko’chirishing shart degan talablarsiz. Tushunaman banklar ham tadbirkorlik subyekti, ular ham foyda olishi kerak, bergan kreditiga ko’yib qolishi kerak emas. Bu yerda endi Davlatimiz yangi qaror va qonunlar bilan yoki ayrim qonunlarimizga qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritish bilangina yechim topib berishi mumkin. Shunday qonun ishlab chiqish kerakki six ham kuymasin kabob ham. Deylik 30 milliongacha kafil va kredit ta’minotisiz kredit olish mumkin bo’lsin. Naqt berolmasangiz plastikka tashlab bering, mikroqarzlarni plastik kartaga tashlab berayapsizku. Kredit oladiganlar bilan shartnoma imzolang. Shartlari, kredit to’lanmagunicha Respublikadan chetga chiqishga ruxsay bo’lmasin, agar o’z vaqtida kreditni qaytara olmasa ishlab bersin, zavod va korxonalar bilan kelishib masalan 2 million oyliklik ishga 1,5 million maosh evaziga qarzini qoplagunicha ishlatishsin, majburiy ijro byurosi nazorat qilishi mumkin. Deputatlarimiz bundanda oson yechimlar topishi mumkin agar xohlashsa bunga ishonaman.
So’zimning oxirida shuni aytaman bunaqa muammolarning kelib chiqishida faqat bir tomonni ayblash noto’g’ri bo’ladi. Odamlarimiz ham qonuniy haq-huquqini talab qilishni ham o’rganishi kerak. Qonuniy talabi qondirilmasa mas’ul shaxsning ustidan arz qilishni o’rgansin. Ammamni katta xolasini 2-kuyovini o’gay ukase ekan deb andisha qilib, arz qilmasdan ketaveramiz. Kursini egallab o’tirganlar bemalol qonun doirasidan chiqib ish ko’raverishadi. Bu ham noto’g’ri. Xalqning og’irini yengil qilish qo’lidan keladigan lavozimlarda ishlaydiganlar esa faqat nafsini o’ylab yoki qulog’ining tinchini ko’zlab emas, balki vijdonan ish ko’rishsa, o’sha aytilgan buyuk kelajak tezroq yetib kelardi.
P.S: Agar yozganlarim kimlarga yoqmasa yoki yozganlarimda xatolar bo’lsa, mani o’qitgan ustozlarimni so’kmang.ishoning ular harakat qilishgan, shunchaki o’zim yaxshi o’qimaganman.