Клюворыл провел под водой рекордные три часа сорок две минуты. Теперь о рекорде, который больше чем на час превысил предыдущий, узнают не только наши подписчики, которые читают по-русски.
Но и те, кто читает по-адыгейски.
Перевод выполнен для проекта «Языки России», который создается при поддержке АНО «Институт развития интернета»
Хы щэрыпIухэм ащыщэу кит лъэпкъэу клюворыл зыфаIохэрэм псы чIэгъым гъэхъэгъэ гъунэпкъакIэ щагъэуцугъ. Американскэ шIэныгъэлэжьхэм тхьабзэ зытырадзэгъэ китыр псычIэгъым такъикъ шъитIурэ тIокIырэ тIурэ чIэтыгъ. ЫпэкIэ агъэуцугъэгъэ гъунапкъэм мыр зы сыхьаткIэ нахьыб. Журналэу «The Journal of Experimental Biology» къыдэхьэгъэ статьям къызэрщагъэнафэрэмкIэ, ащ фэдэ щыIэгъэ ин мы псэушъхьэ лъэпкъым къыхэзгъафэрэр илыпцэ зэхэтыкIэрэ жьыкъэщэ шIыкIэ-гъэпсыкIэу псычIэгъ зыхъукIэ ыгъэфедэхэрэмрэ арых.
Псэушъхьэ зэлъэпкъэгъу купэу клюворылхэм ащыщ китыр – псычIэгъ зычIэгъэоным фэIаз: нахьыбэмкIэ хычIэм щыпсэурэ хьамлашкIо лъэпкъыр ары мыхэм яIусыр. ГущыIэм пае, мы псэушъхьэ лъэпкъым псым киллометрищ икууагъэу чIэхьын елъэкIы ыкIи такикъишъэрэ щэкIырэ ирэ фэдиз псычIэгъым къычIэты. Ащ фэдэ Iоф мыпсынкIэм китым ыпкъышъол зэресагъэ шIыкIэр шIэныгъэлэжьмэ икъу фэдизэу къагурыIогорэп.
Апшъэрэ еджапIэу Дьюк ыцIэ зыхьырэм щылэжьэрэ купэу мы IофымкIэ IэпэIэсэныгъэ ин зыхэлъхэр упчIэм изэхэфын фежьагъэх. Купым пащэ фэхъугъэр Никола Квик. 2014-2018-рэ илъэсхэм мы купым кит 26-рэм тхьабзэр атырадзагъ. Ахэм ащыщ псэушъэхъэ 18-м спутниккIэ узэралъыплъэн плъэкIыщт пкъыгъохэр ахагъэуцуагъ. Ащ ишIуагъэкIэ псычIэгъым псэушъхьэхэм ащылъыплъэн алъэкIыгъ: зыдесырэ лъэныкъор ыкIи псым икууагъэ агъэнэфагъ. УшэтакIохэм анахьэу анаIэ зытырадзэщтыгъэр псычIэгъым такъикъ щэкIырэ щырэм нахьыбэрэ чIэт псэушъхьэхэр арых.
ШIэныгъэлэжьхэм клюворыл 23-рэм зычIэгъэон 3680-эу ашIыгъэхэм язэфэхьысыжьэр аугъоигъэх. Хабзэ афэхъугъэу, гурытымк1э, псычIэгъым уахътэу щагъакIоу агъэунэфыгъэр такъикъ шъэныкъорэ бгъурэ, анахьыбэу такъикъишъэрэ щэкIырэ тIурэ – мы гъэхъагъэр хы щэрыпIухэмкIэ агъэуцурэ гъунапкъэхэм анэсы. ГъэшIэгъонэу къэIогъэн фаер, зычIэгъэон пчъагъэу ашIыгъэхэм япроцентитф фэдизым такъикъ тIокIищырэ пшIыкIублырэр якIыхьыгъагъ.
Псэушъхьэр псычIэгъым нахьыбэрэ чIэт къэси, псышъхьагъым е мыкуу дэдэу (р=0,006) нахьыбэрэ зыщигъэпсэфыщтыгъэ. ПсычIэгъым зы такъикъкIэ нахьыбэу чIэтыгъэмэ изыгъэпсэфыгъо уахътэу псышъхьашъом щырихырэм 0,79-рэкIэ хахъощтыгъэ. Ау мыщ фэдэ къэгъэлъэгъуакIохэр процентитфэу зигугъу къэтшIыгъэхэм адалъэгъущтыгъэхэп.
Псэушъхьэмэ ащыщ горэм зэкIэми ашъхьапырифыжьыгъ, апэрэу зызчIегъаом такъикъишъэрэ тIокIищырэ пшIыкIублырэ къычIэтыгъ, ятIонэрэ кIогъум такъикъ шъитIурэ тIокIырэ тIурэ хъугъэ. УшэтакIохэм яеплъыкIэкIэ, мыр анахь гъэхъэгъэ инэу ашIыгъэхэм ащыщэу ары. Ащ фэдэ зычIэгъэон ужым псэушъхьэм псышъхьашъом зызэрщигъэпсэфыгъэ уахъэхэри нэфэшъхьаф: апэрэм – такъикъ шъитIурэ щэкIырэ хырэ, ятIонэрэм – шъитIурэ тIокIищырэ ирэ. Ау американскэ хыдзэлIэу мы чIыпIэм сонар щызгъэфедагъэхэм яIофшIэн фыкъуагъэ хилъхьан зэрилъэкIыщтым къыхэкIыкIэ мы пчъагъэхэр якъэгъэлъэгъуакIохэм ахалъытагъэп.
Псэушъхьэм жьы къызэримыщын ылъэкIыщт уахътэр зыфэдизыр къашIэным пае шIэныгъэлэжьхэм мыщ фэдэ формулэр агъэфедэ: псэушъхьэм ыпкъышъол хэлъ кислородыр зэригъэфедэрэм ипсынкIагъэкIэ агощыжьы. Мы Iофыгъом такъикъ щэкIырэ щырэ псэушъхьэм тырегъэкIуадэ. ЗэрыхъурэмкIэ, мы уахътэр мэкIэ дэдэу ары. Ащ фэдэ зэмзэгъыныгъэр хы псэушъхьэ зэфэшъхьафмэ яхабз, сыда пIомэ япкъышъол зэхэлъыкIэрэ ягъэпсыкIэ хабзэрэ яшIуагъэкIэ псычIэгъ псынкIэу зашIын алъэкIы.
Тхыгъэм иавторхэм зэралъытэрэмкIэ, клюворылхэр псычIэгъым бэдэдэрэ чIэтынхэ алъэкIы, метаболизмэу пкъым щызекIорэр агъэжъажъэ, ыкIи ащкIэ кислородыр къызэтрагъанэ. Псэушъхьэхэм ягутео нахь макIэ мэхъу, тхьамшIэгъумрэ жъэжъыехэмрэ яIофшIэн къагъэжъагъэ, шхын ткIуныр къызэтеуцо. Ащ нэмыкIэу псэушъхьэхэр зэресырэ шIыкIэри зэблахъу, ащ ишIуагъэкIэ акIуачIэ къызэтрагъанэ. Лыпцэхэм миоглобиныр бэу зэрахэлъым ишIуагъэкIэ лъым жьэу хэтыр (кислородыр) бэу амыгъэфедэми Iоф ашIэн алъэкIы.
Къыблэ хы пылхэу хы щэрыпIухэм ахахьэхэрэри псычIэгъум куоу чIэхьанхэ алъэкIых, ау клюворылхэм ахэр акIэхьащтхэп. ГъэшIэгъоны, ау мы хы пылхэу зигугъу тшIыхэрэм акIышъо хьэцIэ-пIацIэхэр тесых – ахэр цIэхэр арых. Экспериментхэр къызэрагъэлъэгъуагъэхэмкIэ, цIэхэм псэушъхьэм хэгъэпкIагъэхэу анахь куупIэми адехых, ар киллометритIу фэдиз зикууагъэр ары. Ахэм ащыщэу киллометриплIырэ ныкъорэм псэоу къыхэкIыжьыгъи агъэнэфагъ. Ащ фэдиз зикууагъэм джыри зы хы псэушъхьи ехынэу хъугъэп.
Сергей Коленов
Зэдзэкlакlор Цэй Белл