Звуки тревожных сирен очень похожи на волчий вой, выяснили чешские и немецкие исследователи, сравнив голоса животных с тревожными сигналами, которые используются в Чехии, Афганистане и США. Об этом была одна из самых читаемых новостей прошлой недели в N + 1 на русском языке.
Посмотрим, будет ли она так же популярна на якутском. Мы перевели ее для проекта «Языки России», который делаем при содействии «Института развития интернета».
Аар тайҕа биир саамай сэрэх, өйдөөх, кыахтаах кыылынан сур бөрө буоллага. Былыргыттан обугэлэрбит кэпсээннэриттэн биллэр, сэпкэ-сэбиргэлгэ дэбигис туттарбатынан, икки атахтаахтан саамай туора хаама сылдьарынан, чахчы сэрэхтээх кыыл. Чехияҕа, Авганистаҥҥа уонна СШАҕа туттуллар сирена тыаһа бөрө улуйарыгар майгынныыр диэн быһаарбыттар чехия уонна ниэмэс уорэтээччилэрэ. Acta Biotheoretica диэн журналга бу тугэн соруйан оноруу буотага бэлиэтэнэр диэн суруллубут статья баара. Бөрө того улуйарый? Того дьоннор да, кыыллар да онтон куттаналларый? Ыраахтан иьиллэри, бэйэ бэйэлэригэр тыл тиэрдээри. Сирена айылларыгар дьон эмиэ оннук курдук сыаллаах соруктаах буоллахтара.
Уйэ уларыйарын тухары өбугэлэрбититтэн бэриллибит толкуйбут, куннээҕи олоххо сэрэх буолар ньымаларбыт бээбитин кытары бииргэ кэлсэн иһэллэр. Ол курдук өрүөн үөн сыыбыргыырыттан, сытыйбыт сыттан киһи бары сиргэнэр, сэрэнэр. Ол курдук киһи араҕас-хара бэлиэни көрдөҕунэ тигээйини саныыр.
Чешскай аграрнай университет салайааччыта Луция Немцова (Lucie Nemcova) чинчийиитинэн атын да сэрэтэр сиреналар былыргыттан обугэлэрбититтэн кэлэр диэн быьаарыы таһаарбыттар. Ол буолаллар ХIХ уйэҕэ , киэн туттууга ХХ уйэҕэ тахсыбыт сиреналар.
Ырытааччылар, учуонайдар быһаарбыттарынан дьону аймыыр, куттуур сирена сур бөрө улуйарыгар холонор (Canis lupus). Билинни уйэгэ бөрө дьонно урукку курдук куттала суох эрээри Евразия, уонна Севернай Америка диэкки дьон сол да куттаналлар.
Бэйэлэрин быһарыныыларын, улэлэрин бэрэбиэркэлээрилэр наука үорэтээччилэрэ 104 бөрө улуйуутун мунньубуттар. Онтон 59 олуччу киһи этигэр-сиинигэр киирэр улуйууну Чехияҕа, СШАҕа уонна Авганистаҥҥа, өссө чешскай скорой помощ массыына тыаһыгар тэннээбиттэр.
Спектограмм тэҥнээһининэн бөрө улуйуута уонна сирена частоталара олуччу биирэ бэлиэтэммит. Автор этиитинэн бу тэҥнэһии алҕас буолбата чуоккай. Ол да буоллар сирена айбыт дьон соруйан кыыл,сур бөрө улуйарын утуктубэтэхтэрэ буолуо. Бука санаатахха тыынар тыыннаах уонна техника конвергенциялаабыт/сөпсүспүт буолуохтарын сөп.
Киһиэхэ тиийимтиэлээх быһаарыыны айа сатаан инжэнердар инник, кинилэр иннилэринэн номнуо быһаарылыммыт санаага тиийбит буолуохтарын сөбө бигэргиниллэр. Сур бөрө улуйара киһиэхэ кутталлааҕа кистэлэҥ буотах. Эбиитин бу уорэтиигэ научнай чинчийиигэ сирена тыаһыгар, бөрө атын бөрө улуйар диэн эппиэттээн улуйара бэлиэтэнэр эбит.
Бу этии бутэһигэр автордар дьону атын кыыллар, үөннэр тыастарыгар болҕомтолоох буларгытыгар көрдөһөллөр уонна баҕар инникитигэр хайа эмит киһи атын сэрэтии тыаһын айарга көмө буолуон сөп дииллэр.
Бөрөну кыылтан ураты айылҕылаах, куттаах-сурдээх кыыл дииллэрэ кырдьык. Билинни уйэҕэ, аныгы технология сайдыытыгар араас мемнар, уруһуйдар, этиилэр айыллаллар. Олуччу бастыннары биһиги манна мустубут «Законы волка».
Тылбастата Сусанна Рожина