Самцы шимпанзе, которые лишились матери в период между отлучением от груди и началом взрослой жизни, позже становятся отцами и заводят меньше детей. Мы перевели эту новость на калмыцкий язык для проекта «Языки России», который создан при содействии АНО «Институт развития интернета».
Көкнәс салсна хөөн болн бөдүн болхин урд экән алдсн эр шимпанз ора эцк болдг, бас цөөкн үрдүд һарһдг. Кот-д Ивуарин халун бүсин ө-моднд бәәх һурвн әңгин хөрн шимпанзин бәәх-бәәдлиг шинҗлсн приматологмуд тиим дүңглт һарһв. Science Advances гидг нертә журналд һарсн статьяд темдглснар шинҗлһна үр дүңгәс хәләхд ут наслхд экин эвәл ямаран чухл болхиг үзүлҗәнә. Маһд уга эн болхна яһад сар-мөчд болн күнә баһ насна үй удан болхин учр.
Олнк аһурста дүңцүлхлә күн әмтнә баһ насна үй йир удан давдг, көкнәс салсна хөөн белгин болвсрл күртл арвас үлү җил давдг, бөдүн болтлан үрглҗдән эк-эцктәһән бәәҗ, тедниг түшдг. Күмнә баһ-балчр насна удан болхин теднә толһан экнә өргҗүллһиг хурдлулҗ, тедн ниит олна бәәдлд улм сәәнәр дасч чадх болсн гиҗ үздг. Тиим болвчн эн чинр мөн яһад батлгдсннь ода күртл тодрха биш кевәрнь.
Макс Планк нертә эволюц антропологин ниицәнә шинҗләчнр Кэтрин Крокфорд толhалсн судлачнрин баг эн төрин уршгин медхәр шиидҗ. Удан баһ-балчр насна үй үрҗлиг шуд деегшлҗ чадна - номтнрнь гиҗ таана. Эн санаг туршҗ үзхин төлә тедн шимпанзд (Pan troglodytes), аңхралан тәвв. Эцк экнь үрдүдән күн кевтә удан асрч халядг.
Зокъялчнр Кот Д’Ивуарн Тай гидг орн улсин паркас шимпанзин һурвн сүргәс авсн зәңгд шинҗлһн кеҗ: дундҗар тус бүриг 16,7 җил дахҗ шинҗлв.12.Эн кесг җилин туршар шинҗләчнр 23 эр шимпанзин заяг шинҗлсмн, теднә дунд 11-нь биян даах күртлән эктәһән хамт бәәсн (онданар келхлә 12 нас күртлән), 11-нь көкнәс салсна хөөн белгин бөөҗилт күртл өнчрҗ.
Шинҗлһнтә холвата шимпанз популяцин хүвд олңк тона гөлгүдин эцкнь альфа эр шинманз бәәдг учрас зокъялчнр түрүләд экән алдсннь эр шинпанзин болһин альфа ахлачн суур эзлх чадвриг нилчлҗ бәәх угаг шилhҗ. 14.Өнчин шимпанзнь цөөкн тонь альфа болх маhдллта, зүг стастистикин хүвд заканд ирлцәсн бүрн нәәлвртә биш, маһд уга шинҗлһнә тота холвата юм ( p=0,068).
Эр шимпанзин түрүн болҗ эцк болсн насиг хәрцүлҗ үлү ицмҗтә үр дунд күрсн. Экән алдсн шимпанз «бүрн бүтн өрк бүлтә» шимпанзта хәрцүлхлә дундҗар һурвн җил ора эврән күүкдтә болҗ (p=0,0008). Энн теднә үрҗх бүтәмҗ дор болсна нег шилтән мөн: дундҗар өнчн шимпанзд ондан эр шимпанзас хойр нас күртл әмд үлдсн гөлгүдин тоннь өрәлн эзлҗ бәәв.
Тиимәс, көкнәс салх болн биян даасн әмдрлин өмн экән алдхнь эр шимпанзин атархлтин чадвриг дор болһдг, энн экин асрмҗ теднә өргҗүллһнд кедү чухл болхиг үзүлҗәнә. Эм шимпанз үсин ширгсн хөөн гөлгүдән теҗәхнь ховр бәәдгч хот хол яһҗ олхиг заадг. Үүнәс талдан, түүнә хаҗуд ондан шимпанзнр күүкдин хот холыг булах бәәдл ховр бәәдг. Эктәһән бәәхнь теднә эрүл мендд туста, гөдгүдин стрессин кемҗәг буурлдг.
Иргчин шинҗлһәнд зокъялчнр экин асрмҗин аль талнь эр шимпанзин урҗлин бүтәмҗд сән килмҗ үзүлдгиг тодрулҗ болхиг нәәлҗәнә. Иигвчн олҗ авсн бәрмтнь ут удан баг насна уйнь ашиг туста гиҗ бәрмтлж болхмн.
Шимпанзд күнтә әдлхн олн зүүл бәәдг, үлгүрнь, энн күнтә әдл толһан экнә бор һадрна функиональ тегш биш бәәдл шинҗлгдсн цорн һанц аһурсна төрл зүүл мөн. Одахн нег шинҗлһин зәңглснәр шимпанзин зүн талын тәркнә бүтәцн күнә келнә медрмиг хаңһах толһан экнә бүтәцн барун талын толһан экнә анатомин бүтәцтә иҗл биш юм.
Орчулсн Цецг Бату