Найти в Дзене
TURFA OLAM

Чор россиясининг урта осиени босиб олиши 3 кисм

Чор Россияси Хива хонлигини катта кийинчилик ва улкан йукотишлар эвазига босиб олиб хонликни 2 миллион 200 минг сум микдоридага товон тулашга махкум этган бир пайтда аникроги 1873 йилда Кукон хонлигида мехнаткаш ахоли солик ва турли туман улпонларнинг кескин даражада ошиб кетганлигига карши бош кутаришга мажбур булади. Шундай кузголонлардан бири эса 1873 йилда Кукон хонлигида бошланади ва бутун Россия империясининг харбийларини гангитиб куяди. Негаки кузголонни харакатга келтирувчи кучларги дехконлар оммасидан тортиб хаттоки бадавлат савдогарлар хам кушилиб кетганди. Бу эса уз навбатида оддий тилда халк кузголони дея аталарди. Мазкур кузголонга Пулатхон номи ила машхур булган Исхок Мулла Хасан угли бошчилик килади. 1873 йилда кузголончилар Аблик кишлоги якинида бек кушинлари билан тукнашади ва жангда бек кушинлари бутунлай янчиб ташланади. 1874 йилга келиб эса кузголоннинг тобора кенгайиб бораетганидан хавотирга тушган кукон хони Худоерхон уларни йук килиш максадида узининг елланма аскарларини юборади. Жангда кузголончилар катта талофат куриб Чоткол тогига чекинишади. 1875 йилнинг бахорида Пулатхон кузгалонининг йуналиши узгаради.

-2

Бунга эса асосий сабаб кузголонда махаллий бойларнинг ва дин пешволарининг хам иштирок этаетганида эди. Уларнинг асосий максади факат кузголон эмас балки хокимиятни кулга олиш эди. Ва шундай булди хам. Худоерхон булса уз жонини саклаш максадида рус кушинларининг ердамида кочишга муваффак булади. Шу дамда Кокон тахтига Худоерхоннинг угли Насриддинбек хон килиб кутарилади. Шу уринда от урнини той босади деган хикматли бир наклни эслаб утиш жоиз. Негалигини са хозир биласиз. Худоерхоннинг угли Насриддинбек тахтга утириш билан халк оммасини ох вохини эшитиш урнига кузголонни тинчитиш максадида фон Кауфман билан яширинча битим тузади ва Кукон хонлигини расман чор Россияси таркибига кирганлигини тан олади. Бу эса уни куллаб кувватлаган халкнинг нафратини баттар кузагатади ва уларни эндиликда Насриддинбекка карши курашишига сабаб булади. Бу тарихда Пулатхон кузголонининг 3 даври деб аталади. Шуни алохида таъкидлаш лозимки Кукон хонлигида уша даврдаги кузолончи кучлар 2 кисмга булинган.

-3

Уларан бири Абдурахмон офтобачи кучлари булса яна бири Пулатхон кучлари эди. Бу икки йирик куч бир бирига ердам бермаган ва биргаликда харакат килмаган деган тарихий манбалар хам мавжуд. Хуллас Пулатхон кузголони шу даражада авж оладики фон Кауфман хатто ердам кучи сураб Россия императори Александр 2 га мурожжат хам этган. Вокеанинг сунги 1876 йилнинг 8 январидаги жангда кузголончиларнинг енгилиши ва 19 январ куни Пулатхоннинг Кауфманга сулх тузиш таклифи ила элчи юбориши билан хотима топади. Тарихий хужжатларга кура 1876 йилнинг 12 февралида император Александр 2 нинг Кукон хонлиги тугрисида фармони чикади. Унга кура Кукон хонлиги Фаргона вилояти сифатида Туркистон улкаси таркибига киритилади. Шундан кейин чор Россияси Урта Осиенинг бошка худудларида бемалол боскинчилик сиесатини давом эттиради. 1877 йилда улар Каспийорти хусусан Туркманистонда фаол харбий харакатни амалга оширади. Худди шу 1877 йилда жуда катта кийинчилик билан Кизил Арват босиб олинади.

-4

Генерал Лазерев бошчилигидаги армия Гуктепа кургонини олишда 200 дан зиед аскаридан ажралади. Гуктепани руслар 1881 йилга келибгина жуда катта талофатлар эвазига кулга киртишади. 1884 йилда эса Ашхобод шахри ишгол килинади. Айнан шу босиб олинган худудларда Туркистон генерал губернаторлигининг Каспий орти округи ташкил килинади. Шундай килиб чор Россиясининг узича музлаган тахтиравонида утириб Урта Осиени узоги билан 3 йилнинг ичида босиб оламиз деган режаси чиппакка чикиб мазкур худудни талаш учун кулга киритишга каратилган боскинчилик харакати 30 йилдан ортик вакт талаб килди. Киска килиб айтганда чор Россияси Урта Осиени босиб олиш учун 30 йилдан ортик вакт сарфлади. Аммо ер олинди дегани халк таслим булди дегани эмасди.