Хрысціна Траско, фота аўтара, planetabelarus.by
Маладзечна — раённы горад, на першы погляд, нічым асабліва не адметны. Даволі буйны, даволі ўладкаваны. Ну, і ўсё, як быццам. Але гэта толькі пакуль не пачнеш узірацца больш уважліва. Напрыклад, звяртаць увагу на назвы вуліц ці сцены дамоў.
Разам з Уладзімірам Садоўскім, блогерам, краязнаўцам, аўтарам зомбі-хорара «1813», ураджэнцам Маладзечна мы прайшліся, бадай, па самай атмасфернай частцы горада. І не, гэта далёка не центр. Хаця і з цэнтрам у Маладзечна ўсё незвычайна – тут іх тры.
У дзень нашага спаткання Уладзімір праводзіў сустрэчу са школьнікамі — распавядаў пра свае новыя фантастычныя апавяданні. Таму і сустрэліся мы ў бібліятэцы наўпрост на галоўным праспекце горада — Вялікім Гасцінцы, недалёка ад парка Перамогі. Адразу высвятляем маршрут: праз жылы квартал і парк у раён Гелянова. Па дарозе гутарым пра мінулае горада:
— Так атрымалася ў Маладзечна, што можна пракласці шлях, які будзе адначасова і геаграфічным, і гістарычным. То бок можна паглядзець розныя эпохі сваімі вачыма, а не казаць толькі «ну тут быў стары цэнтр, яго разбурылі і зрабілі новы, вось гарвыканкам». Пачынаючы ў раёне Старога Месца (забудова захавалася з XIX стагоддзя), можна прайсціся ў пачатак XX ст. — раён вакзала, які будаваўся, калі горад стаў буйным чыгуначным цэнтрам (тут перасякліся вельмі важныя транспартныя лініі), а адтуль уваходзім у сярэдзіну XX ст., у сацыялістычны цэнтр. Савецкі ўтапічны «горад сонца» праэктаваўся нанова і з большага план быў рэалізаваны. У першым генплане 1947 года быў закладзены, напрыклад, педагагічны інстытут, а зараз на тым месцы тэхнікум (яго пабудавалі ў 1965 годзе). Але Маладзечна з 1939 па 1960 было абласным цэнтрам, і лічылася, што гораду патрэбная ВНУ.
— Нетыповы падыход да забудовы горада ў нашых рэаліях. Шмат гістарычных будынкаў руйнуюць у тым жа Мінску дзеля новых «аб’ёмаў», а тут такое. Да тагож Маладзечна – адзіны на сёння дэсаветызаваны горад у Беларусі.
— Так, так. Большасць людзей, хто не жыве і ніколі не быў у Маладзечна, прывыклі, што ў цэнтры ўсе асноўныя вуліцы – спадчына савецкага часу. І калі прыязджаюць сюды, думаюць: «Ну, Вялікі Гасцінец, ну проста так назвалі, недзе павінны быць Леніна і Савецкая». Маўляў, у Мінску галоўны праспект таксама ўжо даўно не Леніна, але ж увесь цэнтр гэта Рэвалюцыйная, Маркса-Энгельса, Інтэрнацыянальная, Камуністычная. А тут іх няма! Зусім!
Насамрэч у некаторых вуліц у Маладзечна засталіся савецкія назвы. Але ўсе яны датычацца людзей, якія былі непасрэдна звязаныя з горадам. Маркаў партызаніў у лясах пад Маладзечна, а пасля вайны быў сярод кіраўнікоў горада, Машэраў – узначальваў камсамол, Прытыцкі – аблвыканкам, а да гэтага змагаўся з польскімі ўладамі ў Заходняй Беларусі.
Мажліва, гораду шанцавала з кіраўнікамі ў сферы архітэктурнага планавання, а можа быць, ёсць тут і нешта кшталту лёсу, хто яго ведае.
— Ваша кніга «1813» апісвае зомбі-апакаліпсіс на тэрыторыі Маладзечна. Незвычайны выбар сэтынгу, шчыра кажучы. Чаму?
— Проста я люблю гэты жанр: што чытаць, што глядзець. І даўно хацелася напісаць што-небудзь у дэкарацыях Маладзечна. Ну і вось неяк спалучыліся два фактары (смяецца). Ну і ў традыцыйных зомбі-гісторыях павінна быць прычына, штуршок, чаму гэтыя зомбі з’явіліся. Адзін з іх – вайна, таму што акрамя саміх ваенных дзеянняў здараюцца эпідэміі і ўсё такое. Як іспанскі грып, які забраў, можа, больш жыццяў, чым сама вайна. А ў гісторыі Маладзечна ёсць і падзеі 1812 года, звязаныя з бітвай падчас адступлення Напалеона, што адбылася недалёка ад замчыша.
ВАЕННЫ ГАРНІЗОН
Мы нарэшце даходзім да пункту прызначэння. Першае, што нас сустракае – воданапорная вежа «Гелянова».
— Вось тут у нізіне за сучаснай вежай, дзе бачны белы домік, у часы гарнізона было возера, і даволі вялікае: пра яго расказвалі, што тут афіцэры са сваімі дамамі на лодачках каталіся. А ім гэта возера засталося яшчэ ад фальварка. Тут была сядзіба, парк. Дарэчы, ад парка яшчэ захавалася нейкая частка – вось там на прыгорку дрэвы, дзе зараз зеленгас, і яшчэ рэшткі алеі побач.
Цяпер алея – гэта каля дзясятка дрэваў, з большага – лістоўніцы, а іншыя адразу і не вызначыш: іх ужо абрэзалі па новых правілах, да «трохмятровых пянькоў». Злева за заборам неяк асабліва самадастаткова стаіць двухпавярховы дом без вынаходстваў і пры гэтым пакідае ўражанне нейкай спецыфічнай, паўночнай годнасці.
— Гелянова будавалася спецыяльна для ваеннага гарнізона. Тут размяшчаўся 86-ты пяхотны полк, які быў створаны ў 1919 годзе і ўваходзіў у склад так званых сіл «Самаабароны Літвы і Беларусі» пад назвай «Мінскі стральцовы полк». Войска адзначылася ўдзелам у Варшаўскай бітве 1920 года.
Вось гэты дом прызначаўся для каменданта гарнізона. Не аднаго і таго ж, зразумела, а кожнага, хто калі-небудзь займаў гэту пасаду. Зараз тут цэнтр дзіцячай творчасці, раней быў дзіцячы садок. Варта звярнуць увагу на колер будынку і запомніць яго. Гэта адмысловая цэментная цэгла, якую, хутчэй за ўсё, спецыяльна вазілі з Польшчы – не было вытворчасці па-за яе межамі. Таму будынкі з яе лёгка ідэнтыфікаваць, калі яны не зафарбаваныя, канешне. Польская забудова таго перыяду ў большасці менавіта з гэтай зялёна-шэрай цэглы. У Варшаве ёсць цэлы раён, які прыкладна ў той жа час пабудавалі для вайскоўцаў, ён цалкам з такога ж матэрыялу.
Абыходзім стылёвы строгі домік і выходзім на вуліцу Машэрава, спыняемся каля двухпавярховага дома з надпісам «Моттель».
— Гэты дом і дом насупраць – тыпавая вайсковая забудова міжваеннага перыяду. Тут жылі падафіцэры, малодшыя афіцэрскія чыны ў польскім войску кшталту прапаршчыкаў. На той час палякі ўжо актыўна карысталіся канцэпцыяй тыпавой будоўлі: выкарыстанне аднаго і таго ж праекта шматразова дазваляла значна знізіць выдаткі. Крыху пазней мы пабачым яшчэ такія ж дамы ў гэтым раёне, а ўвогуле іх можна сустрэць амаль паўсюль, дзе былі польскія вайсковыя часткі. Вельмі распаўсюджаны праект, які існаваў у варыяцыях з невялікімі адрозненнямі – некаторыя аздабляліся не трохвугольнымі элементамі над пад’ездам, а прамавугольнымі, а таксама быў варыянт на тры паверхі.
Цяпер мы ідзем па цэнтральнай вуліцы Гелянова, якая вядзе—і вяла тады – у цэнтр. Цяпер гэта вуліца Машэрава, якая забудоўвалася ўжо пасля вайны.
— Час ад часу, як я ведаю, вы праводзіце экскурсіі, напрыклад, у рамках фэсту экскурсаводаў – я гэта да таго, што ў вас ёсць досвед работы з нейкім «калектыўным розумам» – на што людзі рэагуюць падчас экскурсій больш за ўсё?
— Для большасці сам факт таго, што гэта не проста чарговы мікрараён – ужо дастатковая падстава для захаплення. У гэтым раёне амаль на кожны будынак можна паказаць і сказаць, што «гэта вось не уралагічнае аддзяленне, а былыя казармы для вайскоўцаў» ці «а гэта не аптэчны склад, а жылы драўляны дом у закапанскім стылі». І ўсё, публіка зачараваная і пагружаецца ў гістарычны вір. Людзі прывыкаюць да атачэння вельмі хутка і мала ўвагі звяртаюць на гэтыя будынкі і вуліцы, а калі адкрываюць усе гэтыя слаі, спадзяюся, пераасэнсоўваюць нешта.
Жылы дом у закапанскім стылі, зараз — бальнічны склад.
А так дом выглядаў у 2008 годзе
— Вось мы заходзім на тэрыторыю цяперашняй бальніцы, а шмат год таму тут былі ўсялякія дапаможныя вайсковыя збудаванні, тыпу стайняў, складоў. Зараз з польскіх палкавых будынкаў засталіся толькі два, бо яны цагляныя, а большасць былі драўляныя, на іх месцы пазней паставілі больш надзейныя канструкцыі. Тут на першым (ці падвальным) паверсе бачна, якія нязвыклыя вокны былі запланаваныя першапачаткова ў гэтых дамах. Іх пасля залажылі, не ведаю, з якіх матываў, можа, эканоміі. А вось польскія краты на вокнах пакінулі. Ну, і не дзіўна, зірніце, якія грунтоўныя.
— Ого! Колькі тут бываў, а раней не заўважаў! Зірніце наверх, вось там рэшткі флагштока і след ад збітага герба ці шыльды!
— А яшчэ мяне ўвесь час цікавяць вось гэтыя штукі, але пакуль што я туды не спускаўся. Мы іх не раз яшчэ сустрэнем у гэтым раёне. Я не ўпэўнены, польскага яны часу ці ўжо савецкага (некаторы час тут заставалася вайсковая частка), але падазраю, што вядуць яны ў бомбасховішча ці іншыя якія катакомбы.
— Цяперашні стадыён размешчаны там, дзе быў вайсковы пляц. Тут займаліся фізічнай падрыхтоўкай, праводзілі ўрачыстыя мерапрыемствы, і, хоць полк быў пехотны, коні тут таксама былі. А значыць, і выездкай займаліся, і ўсё на пляцы. Стайні цяпер на тэрыторыі мэблевай фабрыкі і, бадай, разбураныя. А справа, насупраць пляца-стадыёна, было «афіцэрскае казіно», па сутнасці клуб афіцэраў, калі суаднесці з савецкай арміяй. Пасля вайны тут зрабілі дом культуры, а цяпер Мінскі абласны драматычны тэатр. Першапачаткова аб’ём будынку быў толькі на тры вакна ад увахода ў абодва бакі, усе астатняе дабудавана пазней.
Амаль адразу за тэатрам мы выходзім на ажыўленнае скрыжаванне.
— Вось мы і выйшлі ў самы цэнтр Гелянова. У часы размяшчэння гарнізона акрамя фальварку тут нічога не было, нават не ускраіна – адны палі. Таму пасля пабудовы вайсковай часткі праклалі дарогу, але тупіковую. Аж да 1960-ых, пакуль не пабудавалі шлях на Валожын, тут быў канцавы прыпынак аўтобусаў з разваротным колам і клумбай. А крыху ніжэй па вуліцы, паміж двума сіметрычнымі дамамі стаяла трыўмфальная арка. Яе ўзвялі ў 1929 годзе ў гонар кіраўніка Другой Рэчы Паспалітай Юзафа Пілсудскага. Арка была ўпрыгожана шматлікімі барэльефамі, статуямі рыцараў і львоў. Наверсе аркі знаходзілася невялікая капліца, адкуль палкавы капелан бласлаўляў жаўнераў падчас вайсковых урачыстасцяў (ёсць меркаванне, што ў той капліцы размяшчаўся звон, які быў знойдзены на даху будынка № 16 на праспекце Незалежнасці ў Мінску, выраблены той звон як раз у 1929 годзе ў ліцейні братоў Фельчынскіх у Калушы і прысвечаны «Мінскаму стральцоваму палку»). Калі ехаць з горада, кампазіцыя размяшчалася на ўзгорку, з-за чаго ансамбль ствараў велічнае ўражанне. У 1939 годзе, калі Заходнюю Беларусь далучылі да БССР, арку пазбавілі «польскага мінулага» – прыбралі ўсе ўпрыгожванні. Браму разбурылі пасля таго, як дарога на Валожын, пабудаваная ў канцы 1950-ых, выклікала значнае павелічэнне руху па вуліцы, а праз вялікі праём брамы праехаць мог толькі адзін аўтамабіль. У памяць аб ёй не так даўно зрабілі шыльдачку са схематычнай выявай на прыпынку грамадскага транспарту.
— Адзін з дамоў, якія стаялі па баках аркі, яшчэ захоўвае свой ранейшы выгляд. Гэта ўвогуле мой любімы будынак тут. А другому не пашанцавала – яго пафарбавалі ў бела-ружовыя колеры да «Дажынак».
Мы як раз падыходзім да адносна вялікага дома з той самай адметнай шэрай цэглы.
— Таксама тыпавы праэкт, між іншым, але ўжо для афіцэраў. Гэтыя будынкі, як і дом каменданта, адносяцца да функцыяналізму. Гэты стыль можна суаднесці з канструктывізмам у савецкай архітэктуры. Можна пабачыць тэхнічны паверх пад самым дахам. Па пачатковым плане там былі пральныя памяшканні і сушкі, а потым нейкі час была майстэрня мастака. Што там зараз, невядома. На сценах яшчэ бачныя следы баёў Вялікай Айчыннай: вось тут дзірка закладзена ўжо іншай цэглай, напрыклад.
Нарэшце мы можам разгледзець легендарную цэглу зблізку і нават дакарнуцца да яе рукамі. Яна насамрэч вельмі незвычайная: навобмацак нагадвае хутчэй нешта металічнае, чым каменнае. Уладзімір тлумачыць: цямнейшая – загартаваная.
— Дзе-нідзе, напэўна, засталіся яшчэ першапачатковыя рамы, як тут на першым паверсе. А каля пад’ездаў можна заўважыць умураваныя трубкі для сцягоў.
Мы пераходзім вуліцу і шпацыруем углыб другой паловы Гелянова.
— Гэты вялікі будынак злева – казармы для жаўнераў. Гэта самая буйная пабудова тут і, наколькі я ведаю, самая першая. Ад пачатку дом меў толькі два паверхі, а трэці дабудавалі падчас падрыхтоўкі да «Дажынак». Тады зрабілі яшчэ і двусхільны дах, зашылі тэрмашубай, пафарбавалі. Пасля вайны ўвесь цэнтр горада (каля вакзала) быў разбураны і ўся адміністрацыя перабралася сюды. Вядома, што Машэраў кіраваў сваімі камсамольцамі таксама тут. Так што некаторы час цэлая вобласць кіравалася адсюль. Дарэчы, зірніце: зноў гэтыя ўваходы пад зямлю.
Казармы да рамонту:
Уладімір абяцае паказаць нешта вельмі класнае, і мы не затрымліваемся надоўга каля былой казармы. Ужо праз некалькі метраў бачым воданапорную вежу ўсё з той жа цэглы. На яе сценах бачныя сляды ад снарадаў. Атмасферны від уражвае, але гід не спыняецца – самае цікавае наперадзе.
— Вежу пабудавалі спецыяльна для палкавых патрэбаў, і ў ёй як быццам нічога асаблівага няма. Але давайце падыйдзем бліжэй, зразумееце, чаго мы сюды прыйшлі.
Мы стаім, некалькі імгненняў утаропіўшыся ў цагліны, пакуль зрок не вылучае на іх паверхні надпісы. Надпісы, якія былі зроблены яшчэ да Другой сусветнай вайны.
Па дарозе назад звяртаем увагу на яшчэ адзін тыповы падафіцэрскі дом. Яго менш закранула мадэрнізацыя, і толькі тут захаваліся рэшткі ўпрыгожванняў прыдамавой тэрыторыі.
ЧЫГУНКА ЯК КРЫНІЦА ЖЫЦЦЯ
— Зараз мы выходзім на вуліцу Ясінскага. Гэта фактычна была мяжа Гелянова. Яшчэ адна цікавостка: у Беларусі больш нідзе няма вуліцы яго імя. Ясінскі – паэт, генерал паўстання Касцюшкі 1794 года, вельмі неардынарная асоба.
Далей — савецкая тыпавая забудова. Гэтыя двухпавярховыя домікі – такія ж, як і ў Мінску на Асмалоўцы. Цяжка зараз уявіць сабе, што адсюль да самага вакзала амаль што нічога, акрамя палей, не было. Забудова выглядае вельмі арганічна і натуральна, таму што ўсё было спраектавана адным комплексам і па гэтых планах і будавалася. Той жа галоўны праспект – тыпавая савецкая пасляваенная комплексная забудова. Гораду пашанцавала, што ён здолеў стаць значным чыгуначным цэнтрам, таму што менавіта гэта забяспечыла такое эканамічнае развіццё, якое дазволіла забудаваць цэлыя раёны: ад Старога Месца да вакзала, ад вакзала да Гелянова. Да гэтага паміж трыма цэнтрамі былі пустыя прасторы недзе па 3 кіламетры. Зараз і не скажаш, што калісьці замест суцэльнага горада былі выспачкі.
А цяпер мы накіроўваемся ў вёску. Маладзечна атрымаў статус горада ў 1929 годзе і паглыныў вёскі, якія былі побач. У тым ліку і Бухаўшчыну. Размовы аб тым, што прыватныя дамы знясуць і ўзвядуць новы мікрараён, ідуць пастаянна ўжо шмат год, але да цяперашняга часу пабудавалі толькі адзін новы дом. Так што калі Асмалоўка – райцентр у цэнтры сталіцы, то Бухаўшчына – вёска ў цэнтры райцэнтра.
Мы набліжаемся да вялікага прыватнага сектара і амаль што першае, што кідаецца ў вочы – брукаванка. Сёння не ў кожным вялікім гістарычным цэнтры пабачыш арыгінальную каменную дарогу.
— Вёска называецца па рэчцы, на якой стаіць, — Бухаўцы. Рэчка зараз зусім невялічкая, нават сезонная і ў асноўным у трубах ляжыць, але каля аўтавакзала трошкі выходзіць на паверхню. І нават нарабіла праблем пры будаўніцтве палаца культуры: цячэ можа і не роўна пад ім, але вельмі блізка, і з-за гэтага там зыбкая зямля. І азёры ў парку сталі магчымыя як раз дзякуючы гэтай Бухаўцы.
Яна блізка ад вакзала, і таму тут сяліліся розныя працоўныя-чыгуначнікі. Але ў той час гэта была вельмі прэстыжная і прыбытковая прафесія, таму мы яшчэ пабачым багатыя дамы: вялікія і цагляныя. Ёсць тут і адзін невялікі польскі дом у стылі функцыяналізму. На ім вісіць шыльда, што пабудаваў яго Аляксандр Дударэнка, які загінуў у Вялікую Айчынную. Зараз гавораць, што дом прыдбаў нейкі мастак і выкарыстоўвае яго як лецішча.
— Закончым мы нашу прагулку ў раёне вакзалаў. Непасрэдна каля аўтавакзала стаціь будынак, у якім зараз размяшчаецца падатковая інспекцыя. Пабудаваны ён у 1927 годзе як адміністратыўны цэнтр кіравання паветам – Маладзечанскае староства. Потым на нейкі час тут размясцілі цэнтр дзіцячай творчасці. Зараз будынак адрамантавалі, але ў цэлым першапачатковы выгляд захаваўся.
— А калі завярнуць за гэтым домам направа, можна паглядзець на элітнае, як бы сказалі зараз, жыллё. Гэта дом аўтарства архітэктара Юліяна Лісецкага, які ўдзельнічаў у тым ліку ў аднаўленні Брэста пасля Першай сусветнай вайны. Прызначалася жыллё для сем'яў афіцэраў Корпуса Аховы Памежжа і службоўцаў Маладзечанскай гміны. Па плане тут 14 камфартабельных кватэр, у кожнай прадугледжваліся памяшканні для прыслугі і ўласнае каміннае ацяпленне. Будынак адносіцца да закапанскага стылю, моднага ў часы праэктавання, але мала ацалеўшага да нашага часу.
Часам наша атачэнне становіцца настолькі звыклым і паўсядзённым, што вока нават не фіксуецца на гэтых рэчах. Але часта дастаткова ўсяго толькі спыніцца, угледзецца і задаць пытанне, як у той жа момант паўстане ўся схаваная гістарычнасць і зацягне гледача ў бездань мінулага.