Hamidjonova Mohina Isroiljon qizi
ADPI Aniq va tabiiy fanlar fakulteti
Biologiya yo‘nalishi 2-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7976583
Qabul qilindi: 26.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-203-205
Annotatsiya: Uzum o‘zining parxezlik va oziqaligi jihatidan inson organizmi uchun eng zarur mahsulot hisoblanadi. Uzumdan turli maqsadlar (iste’mol qilish, qayta ishlash va h.k) da foydalaniladi. Shu sababli tok navlarini yetishtirishni kengaytirish va ularni zararkunandalarga qarshi va sovuqqa hamda qurg‘oqchilikka chidamli yangi navlarni yaratish zarur.
Kalit so‘zlar: liana, rezavor, vinifera, ro‘vaksimon, shokila, reyestri, Baxtiyoriy, Aleatiko, Tarnoye, Bayan shirey, Muskatlar, Risling, Bihishti, "VIR", Saperavi.
Annotations: Grapes are the most necessary product for the human body in terms of its diet and nutrition. Grapes are used for various purposes (consumption, processing, etc.). Therefore, it is necessary to expand the cultivation of vine varieties and create new varieties that are resistant to pests and resistant to cold and drought.
Key words: liana, berry, vinifera, russula, shokila, register, Bakhtiru, Aleatiko, Tarnoye, Bayan shirey, Muscats, Riesling, Bihishti, "VIR", Saperavi.
ASOSIY QISM.
Tokdoshlar oilasi tarkibiga 11 turkumga mansub 600 o‘simlik turi kiradi. Ularning aksariyat qismi tropiklarda tarqalgan, daraxt yoki chirmashib o‘suvchi lianalar hisoblanadi. Mevasi shirali rezavor yumshoq meva hisoblanadi. Oilaning o‘lkamizda madaniy holda o‘stiriladigan turi Uzum (vitis venifera)dir. Markaziy va Janubiy Yevropa, Osiyo va Shimoliy Amerikada 60—70 turi maʼlum. Madaniy Tok (V. vinifera) barcha qitʼalarda yetishtiriladi. Jahon boʻyicha tokzorlar maydoni 7426 ming ga, hosildorlik 81,7 s/ga. Oʻzbekistonda tokzorlar maydoni 140 ming ga, yalpi hosil 516,4 ming t, hosildorlik 51,0 s/ga (2003).
O‘zbekistonda eng keng tarqalgan tok vakili bu madaniy tokdir. Uning baquvvat ildizi 7 m va undan ortiq chuqurlikkacha boradi. Tok tanasi — liana. Uning koʻp yillik novdalari (zang va madang) turli yoʻgʻonlikda boʻladi. Bir yillik novdalari uzun (3–5 m) va ingichka boʻlib, boʻgʻimida barg, barg qoʻltigʻida kurtaklar rivojlanadi. Novdaning pastki, asosan 3—5 boʻgʻimlarida gul toʻplami, ustkilarida gajaklar (bargning qaramaqarshi tomonida) paydo boʻladi. Barglari yaxlit, panjasimon, asosan, 3 va 5 boʻlakli, navbat bilan joylashgan. Shoʻralari shokila yoki roʻvaksimon. Gullari mayda, koʻkimtirsargʻish, madaniy turlariniki, asosan, ikki jinsli, ayrimlariniki bir jinsli. Hasharotlar, shamol yordamida va oʻz oʻzidan changlanadi. Gʻujumi (uzumi) rezavor, 1—4 urugʻli, etli, sersuv yoki kamsuv. Urugʻsiz navlari (kishmishlar) ham bor. Gʻujumlari turli shakl va rangda, shingilga toʻplangan.
Bundan tashqari O‘zbekistonda tokning juda ko‘p navlari yetishtiriladi. Misol tariqasida: O‘zbekiston muskati, G‘alaba, Oktyabr, VIR1, Xishrov kishmishi, Samarqand kishmishi, Jo‘rauzum, Tarnoye, Rizamat, Aleatiko, Aleksandriya muskati, Aligote, Andijon qora uzumi, Anzob, Bastardo, Bihishti, Buvaki, Charos, Chillaki, Daroyi, Dili kabutar, Echkiemar, Go‘zal qora, Hasayni, Husayni, Kishmish, Marmar kishmish, Murvedr, Muskat, Narekatsi, Obaki, Oq kishmish, Parkent, Pobeda, Qorajanjal, Rizamat, Saperavi, Shuturangur, Suramush, Sohibi, Soyaki, Sultoniy, Tuyatish, Venger muskati, Xaliliy, Xoja ahroriy, Xurmoy, Xusayni, Nimrang, Kattaqo‘rg‘on, Qirraburun, Toyfi, Tuyatishi, Chillaki, O`zbekiston muskati, Rizamat, Xo`ja Axrori kabi turlarini keltirishimiz mumkin.
Inson tomonidan tokning turli xil navlari yaratilgan. Tok navlari ertapishar (120—130 kunda), o‘rtapishar (135—140 kunda), kechpishar (150—170 kunda) navlar guruhlariga boʻlinadi. Oʻzbekistonda 250 ga yaqin uzum navlari madaniylashtirilgan. 21-asr boshida respublikada ekiladigan va davlat reyestriga kiritilgan 40 ga yakin uzum navlari 3 guruhga boʻlinadi:
1) xoʻraki (Nimrang, Parkent, Kattaqoʻrgʻon, Toifi, Sultoniy, Charos, Kitob surxagi, Husayni, Qora janjal, Haliliy, Chillaki, Daroyi, Rizamat, Hoʻja Axroriy va boshqalar);
2) mayizbop (Ok kishmish, Kora kishmish (shivilgʻoni), Pushti kishmish, Shakarangur, Sultoniy, Kattaqoʻrgʻon, Nimrang va boshqalar);
3) vinobop (Baxtiyoriy, Aleatiko, Tarnoye, Bayan shirey, Muskatlar, Risling, Bihishti, "VIR", Saperavi va boshqalar).
1-rasm.
Yupiter uzum navi.
XULOSA.
Bu kabilaning biologik tuzlishidan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, tokdoshlar (Vitaceace) — ikki urugʻpallali oʻsimliklar oilasi. Men ushbu tezisimda adabiyotlar asosida tokdoshlar oilasini, ularni vakillarining hayot tarzi tashqi tuzilishi, va ularning xususiyatlari haqida qisqacha ma’lumot berdim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. S.M Mustafoyev Botanika (anotomiya,morfologiya, sistematika) Toshkent (2002).
2. M.A.Xolmuradov, D.N.Qodirova “Surxondaryo viloyatining O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobi ga kiritilgan kamyob va noyob turlar” Termiz-2016.
3. O‘.Pratov, Q.Jumayev “Yuksak o‘simliklar sistematikasi” Toshkent-2003.
4. O‘.Pratov, L.Shamsuvaliyeva, E.Sulaymonov, X.Axunov, K.Ibodov, V.Mahmudov “Botanika”, “Ta’lim nashriyot” Toshkent-2010-yil.