Yuldasheva Nozimaxon Ne’mat qizi
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar universiteti Toshkent filiali, magistrant.
Po‘latov S.
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar universiteti Toshkent filiali, fakultet dekani.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7967382
Qabul qilindi: 21.05.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-05-134-139
Annotatsiya: Bugungi kunda dunyo aholisi sonining ko‘payishi natijasida arzon va sifatli baliq go‘sht mahsulotlariga bo‘lgan extiyoj tobora ortib bormoqda. Baliqchilik mahsulotlari sifatini oshirishda to‘yimli, ekologik toza, iqtisodiy jihatdan arzon, alternativ qo‘shimcha ozuqa manbalari bazalarini boyitish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu o‘rinda ozuqabop, biokimyoviy tarkibi jihatidan oqsil, yog‘ kislotalari, karotenoidlar va vitaminlarga boy, antioksidantlik xususiyatiga ega Scenedesmus spp mikrosuvo‘ti biommassasidan samarali foydalanish ancha ahamiyatga ega.
Kalit so‘zlar: mikrosuvo‘t, Scenedesmus, Spirulina, Xlorella, oqsil, biomassa, aminokislota, vitamin, interferon, ferment, hujayra, texnologiya.
ASOSIY QISM.
Dunyo bo‘yicha 2050-yilga borib, 9,1 mlrd. dan ortiq insonlarni oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash muammosi paydo bo‘ladi [1]. 2015-yilda to‘laqonli oziqa mahsulotlari bilan ta’minlanmagan insonlar soni 777 mln. ni tashkil etgan bo‘lsa, 2016-yilga kelib 815 mln. gacha oshgan [2]. Jahonda chorvachilik eng mahsuldor sohalardan biri hisoblanib, barcha ishlab chiqariladigan mahsulotlarning 35 foizi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlaridan esa 75 foizi mazkur soha rivojlanishiga sarflanmoqda. Jumladan, baliqchilik tarmog‘i uchun asosiy oziqa mahsulotlari hisoblangan donli ekinlardan foydalanilmoqda [3]. Bu esa donli ekinlarni yetishtirish insonlar extiyoji bilan bir qatorda, ular asosida ozuqa yemlarini ishlab chiqarishni ham hisobga olgan holda juda katta miqdordagi zaxira resurslarini talab qilmoqda. Jumladan, dunyo bo‘yicha go‘sht mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini 200 mln. t. dan oshirishni va 470 mln. t. ga yetkazish kerakligi hisobga olsak, hozirda 2,1 mlrd. t. bug‘doy yetishtirilayotgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkichni kamida yiliga 3,0 mlrd. t. dan oshirish lozim bo‘ladi [4]. Bu iqtisodiy ko‘rsatkichlarni amalga oshirish uchun cheklangan resurslardan maksimal unumli foydalanish va yuqori va sifatli mahsulot olishdir. Buning uchun bir hujayrali suv o‘tlarini ko‘paytirish, qayta ishlash va yashash muhitini o‘rganish darkor.
Mamlakatmizda ham baliqchilik tarmog‘ini to‘laqonli ratsionga ega bo‘lgan ozuqa bazasi bilan ta’minlashda muammolar paydo bo‘lmoqda. Natijada so‘nggi yillarda jadal sur’atlarda rivojlanib borayotgan chorvachilik [5] va baliqchilik tarmoqlarining ozuqa bazasini mustahkamlash maqsadida donli mahsulotlarni yetishtirish uchun qo‘shimcha yer maydonlari [6] hamda yiliga davlat resurslaridan don mahsulotlarining 64600 t. miqdorida ajratilishiga sabab bo‘lmoqda [7]. Shu boisdan ishlab chiqarish qulay, tannarxi arzon va barcha zaruriy ingredientlarga boy bo‘lgan noananaviy ozuqa mahsulotlarini ishlab chiqarish masalasi o‘ta dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.
Xlorella va stsenedemus avlodlariga mansub suvo‘tlar o‘zlarini o‘sishlari uchun neytral muhitni talab qiladilar, ularni hujayra qobiqlari mustahkam sellyulozadan tashkil topganliklari uchun ham hayvon organizmida yaxshi hazm bo‘lmaydi. Ularni yaxshi so‘rilishlari uchun maxsus ishlov berishni talab qilinadi.
Suvo‘tlari hujayralaridan oqsil massasi olish texnologiyasi quyidagi bosqichlardan iborat: maxsus tanlangan shtammni o‘stirish (ochiq yoki yopiq tipdagi o‘stirgichlarda); suvo‘tlarini suvdan ajratish (separatsiya); suspenziya holatidagi mahsulot olish; pastasimon yoki quruq kukun holatidagi mahsulot tayyorlash. Suvo‘tlari hujayralarini suvdan ajratish, ko‘p miqdorda energiya talab qilayotgan jarayondir. Chunki, suvni miqdori juda ham ko‘p, quruq moddalar miqdori esa juda ham kam.
O‘stirish davomida karbonat angidrid (CO2) - maxsus balonlarda minutiga 0,1-0,2 l. miqdorda rotometr orqali o‘lchab yuborib turiladi. O‘zbekiston sharoitida tabiiy quyosh yorug‘ligi yetarli bo‘lib, harorat 16 dan 390C orasida bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Oradan 9-10 kun o‘tgach (yoz kunlari 6-7 kunda) 1 l. oziqa muhitida 1,5-3,0 grammgacha xlorella hujayralari saqlagan suspenziya yetilib tayyor bo‘ladi. Xlorellani qish faslida ham o‘stirib, foydalanishga extiyoj bo‘lganda, dastgohni ustini oyna yoki polietilen plenkasi bilan yopish kifoya.
Xlorella o‘stirish bo‘yicha eng yirik kompaniya – «Xlorella San Kompani» Yaponiyada tashkil etilgan. Bolgariyani issiq suv tabiiy manbalarida xlorella va scenedesmus o‘stirish usullari yaratilgan. Shu mamlakat olimlari tomonidan qobig‘ida sellyuloza saqlamaydigan xlorella shtammlari yaratilgan, bu esa olingan biomassani hayvon organizmida tez hazm bo‘lishini taʼminlaydi. Spirulina markaziy Аfrika va Meksikani ishqoriy tabiatli suv saqlagan ko‘llarida ko‘plab ekilib, biomassa to‘playdi. Spirulina biomassasidan oqsil va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradigan eng yirik kompaniya Meksikani «Sosa Tekskoko» firmasidir. Italiyada dengiz suvlarida spirulina ekib, o‘stirish hamda yopiq tipdagi o‘stirgichlarda biomassa olish ustida ilmiy izlanishlar davom ettirilmoqda.
Mikrosuvo‘tlarining oqsil va yog‘ saqlashi CHu-13 ozuqa muhitida bir biridan keskin farq qiladi. Jumladan, Ankistrodesmus avlodiga mansub mikrosuvo‘tlari 43,2-46,4 % oqsil saqlasa, 27,4-32,2 % gacha yog‘ saqlashi qayd etildi (Ankistrodesmus sp.20; Ankistrodesmus sp.15). Xuddi shu ozuqa muhitida Scenedesmus avlodiga mansub mikrosuvo‘tlari esa muvofiq ravishda 48.8-52.8 % gacha oqsil va 27,4-28,6 % gacha yog‘ saqlashini ko‘rish mumkin (Scenedesmus sp.7. va Scenedesmus sp.1). Tadqiqot natijalariga ko‘ra nisbatan kamroq miqdorda oqsil (46,2-46,8%) va yog‘ (26,2-26,4%) saqlagan mikrosuvo‘ti avlodi sifatida Botryococcus avlodi vakillari qayd etildi. Tadqiqotlar davomida Chlorococcum va Chlorella avlodi vakillari oqsil saqlashi yuqori (46,4-48,8%) ammo, yog‘ saqlashi (15,6-18,4%) nisbatan o‘rganilayotgan barcha mikrosuvo‘tlari avlodlariga nisbatan juda kam ekanligi qayd etildi.
Scenedesmus spp boshqa mikrosuvo‘tlari bilan taqqoslaganda uning juda yuqori ozuqa sifati, ishlab chiqaruvchilarda qiziqish uyg‘otgan. U faqatgina oziq-ovqat sanoatida emas balki boshqa sohalarda ham ishlatiladi. Hattoki mana shu mikrosuvo‘ti ustida olib borilgan tajribalar natijasida uning toksikologik xususiyatlari ham aniqlangan, ya’ni uni iste’mol qilgan hayvonlarda hech qanday zaharlanish holati kuzatilmagan, aksincha fiziologik ko‘rsatkichlari oshgan. Scenedesmus spp. tarkibidagi uzun zanjirli ko‘p to‘yinmagan yog‘li kislotalari patogen mikroorganizmlarning ko‘payishini ingibirlaydi. Scenedesmus sp tarkibida taxminan 52,8% yuqori olein kislota tashkil qiladi, bu esa eng ko‘p miqdorda sifatli biodizel ishlab chiqarish uchun sharoit yaratadi. Bundan tashqari Scenedesmus sp biovodorod yoqilg‘isini ishlab chiqarishda foydali energiya tashuvchisi bo‘lib xizmat qiladi. Maishiy va oqava sanoat suvlarini tozalashda Scenedesmus spdan foydalanadi u iqtisodiy arzon mahsulot hisoblanadi.
Scenedesmus mikrosuvo‘ti61 % gacha oqsil moddasi saqlaydi va tarkibida barcha almashinmaydigan aminokislotalar mavjud. Bu organizmni hujayrasidagi xromatofor ham yashil xlorofill donachalar saqlaydi va suvga yashil tus beradi. Bu organizm hozirda insoniyat uchun oziq-ovqat sanoatida oqsil, vitamin va fermentga boy qo‘shimcha, qishloq xo‘jaligida esa oqsilga va fermentga boy ozuqa yemi sifatida ishlatilish uchun chuqur o‘rganilib izlanishlar olib borilmoqda. Bu mikrosuvo‘tining insoniyatga katta urg‘u berilish sabablaridan biri uning hujayra qobig‘ining yumshoqligidadir va uning ham oqsil va mikroelemetnlarga boyligidir [9].
Quritilgan Scenedesmus biomassasining tarkibi quyidagicha: 60 - 70 % yaxshi o‘zlashtiriladigan protein; 1,5 - 12 % almashinmaydigan to‘yinmagan yog‘ kislotli lipidlar; 10 -12 % uglevodovlar; B12 vitamini (jigardagiga nisbatan uch barobar ko‘p); beta-karotin (sabzi nisbatan 15 barobar ko‘p); B1, B2, B6, PP vitaminlari; izoleysin, leysin, lizin, metionin, fenilalanin, treonin, triptofan, valin, alanin, arginin, sistin, glutaminovaya kislota, gistidin, tirozin aminokislotalari: kaliy, kalsiy, magniy, rux, marganets, temir, fosfor minerallari [10].
Scenedesmusning tarkibidagi uglevodlar, yog‘lar va oqsillar inson va hayvon organizmida 95 % gacha o‘zlashtiriladi. Bunday holni bironta o‘simlik yoki hayvon mahsulotlarida uchratish mumkin emas. Bu ozuqaviy qiymatining balandiligi bilan bog‘liq. Scenedesmus hayvonlar uchun ozuqa qo‘shimchasi sifatida foydalaniladi, shuningdek parfyumeriya va dorivor moddalar sifatida ham qo‘llaniladi. Shuningdek Scenedesmus inson organizmini toksinlardan ham tozalaydi va inson orginizmini ya’ni qonni kislorod bilan ham to‘yintiradi [11]. Scenedesmus tarkibida o‘simliklar o‘sishini tezlashtiruvchi va yaxshilovchi auksin va giberrelin sifat moddalar ham mavjud. Scenedesmus hozirda o‘simliklarni mikotoksinlardan ham himoya qiladi. Scendesmus mikrosuvo‘tidan foydalanib, baliqchilikda sifatli, ozuqaviy qiymati yuqori go‘sht olish mumkin, tannarxi ham keskin arzonlashadi. Shuningdek, mikrosuvo‘tlarining ozuqaviy qiymatini belgilovchi oqsil va yog‘ saqlashi mikrosuvo‘ti avlodlariga bog‘liqligi tadqiq etildi. Jumladan, mikrosuvo‘tlarining oqsil va yog‘ saqlashi CHu-13 ozuqa muhitida bir biridan keskin farq qiladi. Bunda Ankistrodesmus avlodiga mansub mikrosuvo‘tlari 43,2-46,4 % oqsil saqlasa, 27,4-32,2 % gacha yog‘ saqlashi qayd etildi. Xuddi shu ozuqa muhitida Scenedesmus avlodiga mansub mikrosuvo‘tlari esa muvofiq ravishda 48,8-52,8 % gacha oqsil va 27,4-28,6 % gacha yog‘ saqlashini ko‘rish mumkin.
Ma’lumki mikrosuvo‘tlari iqtisodiyotning deyarli barcha tarmoqlarida o‘z o‘rni va ahamiyatiga esa bo‘lgan ob’ekt hisoblanadi. Jumladan, biodizel, bioetanol, biogaz olishda, oziq-ovqat va ozuqa mahsulotlari olishda, turli xil qishloq xo‘jaligi biopreparatlari ishlab chiqarishda sermahsul manba bo‘lib xizmat qiladi. Shu boisdan, mikrosuvo‘tlar biomassasini olishda hosil bo‘ladigan biomassa va mazkur biomassadan quruq massaning chiqishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan mazkur tadqiqot ishida mikrosuvo‘tlarining avlodlar kesimida biomassa hosil qilishi, mazkur biomassadan quruq massa chiqishi aniqlandi [8].
Scenedesmus mikrosuvo‘ti juda tez katta biomassa hosil qilishi, qayta ishlash va organizmga to‘liq so‘rilishi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga bu mikrosuvo‘tidagi aminokislotalar inson organizmi uchun judayam foydalidir. Bundan tashqari rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar uchun esa biomassa noananaviy energiya manbasi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Demak respublikamizda mikrosuvo‘tlardan nafaqat qishloq xo‘jaligida, balkim energiya ishlab chiqarishda, oziq-ovqat sanoati, farmatsevtika sanoatlarida ham keng qo‘llash uchun mikrosuvo‘tlarni sanoat miqyosida ishlab chiqarish iqtisodiy rivojlanish uchun zarur. Xulosa qilib aytganda, Scenedesmus spp suvo‘ti qaysi sohada ishlatilishidan qat’i nazar arzon va sifatli mahsulotlardan biridir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.
http://www.fao.org/fileadmin/templates/wsfs/docs/Issues_papers/HLEF2050_Global_Agriculture.pdf
2. http://www.fao.org/3/a-I7695e.pdf
3. FAO. 2014. The State of World Fisheries and Aquaculture: Opportunities and challenges. – Р. 243.
4. FAO, IFAD, UNICEF, WFP and WHO. 2017. The State of Food Security and Nutrition in the World 2017. Building resilience for peace and food security. Rome, FAO.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 15-maydagi «Parrandachilikni yanada rivojlantirish to‘g‘risida»gi 77 son qarori.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 15-maydagi “Baliqchilik tarmog‘ini boshqarish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 3621 son qarori.
7. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 18 oktyabrdagi «Chorvachilik va baliqchilik tarmoqlarining ozuqa bazasini mustahkamlash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 845 son qarori.
8. Sattarov B., Isxakova Sh., Xayrullaev A., Abdullaev X.,Turdibayev D.,
Xo‘jamshukurov N.. Mikrosuvo‘tlarining biomassa hosil qilishi va ozuqaviy qiymatlarining turlar tarkibiga bog‘liqligi //
9. Материалы международной конференции «Современные проблемы экологии и охраны окружающей среды и биотехнологии». – Ташкент, 2022. – с. 750-753.
Davranov Q.D. “Biotexnologiya”: amaliy va uslubiy qo‘llanmalar.
- Toshkent. Print-Press. 2008 y. - 650 b..
10. Xo‘jamshukurov N.A., Toshmuxamedov M.S., Nurmuxamedova V.Z. “Biotexnologiya asoslari” fanidan ma’ruzalar matni. – Toshkent. TKTI. 2013 y. – 164 b.
11. Po‘latov S.M., Yuldasheva N.N.. Baliq yetishtirishda mik rosuvo‘tlar o‘rni va ahamiyati // Материалы международной конференции «Современные проблемы экологии и охраны окружающей среды и биотехнологии». – Ташкент, 2022. – с. 822-824.