Дотэ лIыжь губжьрейти, и гурыфIын къимыкIауэ къопсэлъэнутэкъым. Къепсэлъэни гъунэжу иIэу аратэкъым – къалэм дэт кхъэм хъумакIуэу щылажьэти, уизыжагъуэр и махуэт абы дэлъхэм ящыщ къопсэлъэну... Кхъэ дыхьэпIэхэр ипхъэнкIт, лей иригъэхьэтэкъым (псэ зыIутхэм ящыщу), мащэ къэзытIхэм якIэлъыплът, пщIэн мащIэ. ЖэщкIэ мыжеифу хъунщIэу хэлът: «Хьэдэгъуэдахэ!-жиIэт.- ДыщыщIалэм лэжьэным дыкъелу дыжеифакъым, иджы жеигъуэ дихуащи ди напIэ зэтехьэкъым!. Зэгуэпыгъуэ!»
ГъумэтIымэурэ пщэдджыжьым жьыуэ, нэхулъэр зэщIича-зэщIимыча жэуэ къыщыпщти, щIыб жыхапхъэкIэ пхъанкIэт, удз пиупщIт. Шэмэджышхуэр и дамэм телъу нэхулъэ кIыфIым кхъэм къыщикIухьыу зылъэгъуа гъуэгурыкIуэ куэдым я псэр Iуимыхыуи къэнакъым. Езым шынэну и гуи и пси къэкIтэкъым, и хьэлыр апхуэдизкIэ задэти, шынагъэ къудеи дэкIуеифтэкъым.
КъыщикIухькIэ и щхьэ хуэпсалъэурэ къебжэкI мыгурыIуэгъуэ гуэрхэр жиIэт, уигъэмэхъашэт. Ауэ ущIэдэIупамэ, зэхэпхынут абы шынагъуэ гуэри зэрыжимыIэр, атIэ и лъакъуэ теуэгъуэ къэс техуэу «джаур, джаур, лIыжь, лIыжь» жэуэ къыпибжыкIыу арат. «Джаур лIыжь»-кIэ зэджэжыр и щхьэт. Зыхуэарэзыжтэкъым. Уи щхьэ ухуэарэзын атIэ алъэс 80-м ущIигъуауэ, унагъуи-жьэгуи уимыIэу, кхъэм дэт хъумакIуэ унэ цIыкIум ущыпсэумэ?
ЗэрацIыхужрэ Дотэ кхъэр ихъумэт, абы дэт унэжь цIыкIум щыпсэут. Кхъэм и пэкIэ гъащIэ иIауи зыри щыгъуазэтэкъым. КIуэ умыгъэщIагъуэ! Е къалъхуакъэ, е япIакъэ, е цIыху яхэсакъэ – зыми ицIыхутэкъым. Уафэм къехуэхам хуэдэт.
Игу иримыхь упщIэ ептмэ зигъэдэгут, кIэрымыкIыжыхэхэм закъыхуигъазэти, «уи мащэр бгъунжу къезгъэтIынщ, лIэун» жиIэти, макъ гъэтIысакIэ къажриIэт. Ар зэхэзыхахэр пыдыхьэшхыкI хуэдэу защIт, ауэ и кIэр яутIыпщыжт. «Делэкъым-губзыгъэкъым, ищIэнур уэ къэцIыху!» Хэт мащэ бгъунжым щIэлъыну хуейр?
Кхъэр жьырэ щIэрэкIэ гуэшати, зыри зыщIамылъхьэж лъэныкъуэм деж нэщIу къэна щIыгу Iыхьэ цIыкIу къиубыдауэ иIыгът Дотэм. МащитI къыздэптIыфын щIыгу Iыхьэ къэтIыхьам зы лъэныкъуэр нэщIт, адрейм мывэ сын пIащIэшхуэ хэтIат. Мывэм «Дунэрей Луцэ» жэуэ тетт. Ар и щхьэгъусэрат. Дотэ мы кхъэм хъумакIуэу къыщыхутэн и пэ иIа гъащIэм щыщ Iыхьэт ар. Ауэ хэтт а гъащIэм хэзыщIыкIыр?
Ар езы зырт зыцIыхур. Адэ жыжьэу и гу бгъуэнщIагъым щIигъэпщкIуауэ иIэ гукъэкIыжт. Дотэ и хьэлыр зыгъэшыфу а Луцэ закъуэращ щыIар. Къаруи хилъхьэтэкъым нанэжь цIыкIум и щIалэгъуэми, и ныбжьыр хэкIуэта и ужьи, лIыжьыр къигъэшын папщIэ, езы Дотэ гуфIэу зигъэшт. Ауэ а гуфIэр игъэпщкIут, зыхуигъэпхъашэт, и щхьэр задэмэ ину бакъуэу дэтт, къыхуепсэлъыхыу. Луцэми укъыхуепсэлъыхыныр куэдтэкъым – гущэ лъахъшэм ирапIыкIа нэхъей зы хэпIытIэжа цIыкIут. Ауэрэ, Луцэр сымаджэу къытехуэри, къэтэджыжами, и щхьэ ерагъыу кърихьэкIыу къэнащ. ДэкIуеипIэм къытетIысхьэу тесыфмэ арат, ари щыхузэфIэмыкIыр нэхъыбэт. Апхуэдэу щыхъум, фызыжьым куэд зэримыхьыжынур Дотэм къыгурыIуэри, гужьеящ. Зигъэпхъашэ мыгъуэу дунейм тетами, зызэридзэкIауэ, нанэ цIыкIум Iурыщыпыхьт.
ХуэпщафIэт, чей нэщIым къипсэлъыкI нэхъей «дзу-дзу-дзу» жиIэу макъ гъум хъужауэ, лъапэкIэ кърихуэкIыу щыта джэд-къазым яхэтт. Модрейхэри абы и «дзу-дзу» макъ гъумым щышынэти зэбгырыжт мыхъумэ къыхуэкIуэтэкъым, Дотэри лъэбакъуэшхуэкIэ пщIантIэр къиущыхьу дэтт, джэд-къаз зэбгырыжым Iусыр якIэлъидзу. ИкIэм, былымым къазэрыхущIигъалъэ шынакъжьеишхуэм изу Iусыр къихьти нанэм и пащхьэм деж самэшхуэу ирикIутт, абы джэд-къазым нэхъ дзыхь къыхуащIти, къекIуалIэт. Луцэр дэкIуеипIэ лагэ цIыкIум тест къеплъыхыуи, къыхуэхъурджауэт.
- А джаур, джаур лIыжь, ар сытемынэ яхуипкIута?! Iисраф бощI! – ар зэхэзых Дотэ и дамэхэр хьэзыру дришейти, шынакъжьейр IиткIэ иIыгъыу къэувт, и фIэщыпэуи щIэупщIэт:
- Ара, Луцэ? Иныкъуэр къэсщыпыжын?
- А, укIуэцIрыхуащэрэт уэ зыр! Сымыгъуэрэт, Iус щхьэ джэдым уайзауэу уахэсыну! КъахэкI!
- Ара, Луцэ? Хъункъэ, - жиIэти, зигъэлъэбакъуэкIэщIу къахэжыжт. ЖэщкIэ даIуэу щылът, пэш зэкIуэцIрыкIым и жьантIэм щIэлъ нанэм жьы ишэрэ имышэрэ. «Ялыхь, Ялыхь, зэи зыпхуэзгъэзакъым, си закъуэ сыкъомыгъанэ!»- тхьэ елъэIут. Дауэ мыгужьеями, «си щхьэгъусэр узыншэ щIыж» жэуэ Алыхьым зыхуигъэзэн укIытэт- атIэ дауэрэ, унэжыхэн, Алыхьми адыгэ хабзэм хещIыкI, «си щхьэгъусэр» жэуэ къихауэ зыхуэбгъазэ хъурэ!
Ауэ, зыхуигъазэми, зыхуимыгъазэми - и лъэIур нэсакъым. Луцэр щIилъхьэжа и ужь, лIыжьыр куэдрэ дэсакъым къуажэм. Махуэм кхъэм кIуэурэ Луцэм бгъэдэсми, жэщкIэ унэм щIэсыфтэкъым, шынэт, нанэм и псэм щышынэт. «Джаур, джаур лIыжь!» жиIэу пэшым къыщIэбэкъукIын къыщыхъуу бжэм и нэр тегъэнауэ щыст. ЩыхуэмышэчыжкIэ, къыщIэкIти жэщ псом дэкIуеипIэм тест. Куэдрэ утесын - щIыIэ щыхъум, Дотэ къуажэм къыдэкIри ежьащ. Дэнэт уздэкIуэнури – лIыжь-фызыжьым бын ягъуэтатэкъым. Дотэ къишэу илъэситху текIа нэужь и адэмрэ и Iыхьылхэмрэ къраудэкIын щIадзами, Луцэр яхуригъэкIыжакъым «сэ къысщыгугъ нэрыбгэ цIыкIу згъэпцIэжынукъым» жери. ИкIи яхуикIуэтакъым. Зэщхьэгъусэхэр щхьэзакъуэу псэури, Луцэр дунейм щехыжым, лIыжьыр жьуджалэу и псэм ирихужьащ. КъикIухьмэ-къикIухьурэ къалэм къыщыувыIэри, зигу къыщIэгъуа гуэрхэм хъумакIуэу къытрагъэуващ кхъэм.
Дотэ махуэ къэс «Дунэрей Луцэ» жэуэ зытетха сыным и деж къакIуэт. Сыным зыри щIэлътэкъым, Луцэр къуажэ кхъэрат здэщыIэр, ауэ абы дауэт лIыжьыр зэрынэсынур. Жыжьэт. Нэсыфынутэкъым. Луцэншэуи псэуфтэкъым. ИлъэскIэ псэмызагъэу зишхыхьыжа и ужь, мывэ пIащIэжьыр къигъуэтщ, зыри щIагъуэ здэмыкIуэж кхъэжьым деж щIыгу Iыхьи къыпиудри, игъэуващ. «Дунэрей Луцэ» жэуэ лэч хужькIэ тритхэу, япэу сыным зэрыбгъэдэтIысхьэуи и гур псэхужащ. Псэр уздэлъыхъуэракъым здэщыIэр, атIэ уэ укъыздигъуэтращ. Сыным деж къакIуэти псалъэу щыст, и гур игъэтIыст, хъыбархэр жиIэжт.
Зы махуэ гуэрым, зэрихабзэу, бэкъуэхукIэ «джаур, джаур, лIыжь, лIыжь» жиIэу Луцэ и деж къежьащ. Пщыхьэщхьэт, дыгъэ щхьэбацэм щхьэукъэуну зигъэхьэзырт, цIыху зекIуэжтэкъым. Жьыбгъэ закъуэр къупщхьэ лъыхъуэ хьэжьым нэхъей пабжьэхэм щыпэщащэт. ЛIыжьыр здэкIуэм нэсыпауэ, и щхьэ къэIэтыгъуэм теухуэу, Луцэ и сыным зы хъыджэбз цIыкIущхьэ къыкъуэжащ. Дотэ и псэр екIурэхри, и лъапэр пиудыжу техуащ. И нэр иуфIыцIри къызэтрихыжамэ – мывэр зэрымывэт, зыри къыкъуэплътэкъым. «Къысщыхъуагъэнщ» жери лIыжьыр бэкъуа къудейуэ «хъыщхъ-хъыщхъ» жэуэ мывэ къуагъым тхьэмпэр зыгуэрым зэIищIащ.
- Тобэ, тобэ… Тобэ, тобэ… - къысщыхъурэ мыр, хьэмэрэ…- ЛIыжьыр къызэщIэувыIыкIащ. Зиплъыхьащ. Зыри зекIуэтэкъым. Зыкъомрэ щытри, мэуэ и гур къызэрогъуэтыжкъэ жэуэ, сабииIэ къыкъуэжщ, мывэм къытеIэбэри, бзэхыжащ. Шынэ зи гум имылъу кхъэм иджыри къэс дэта Дотэ гужьеящ, ауэ и гупсысэхэр иджыри гъащIэм щыщ щхьэусыгъуэт зылъыхъуэри, и макъым зригъэIэтащ.
- Хэт ар?? ИджыпступцIэ къыкъуэкIыт!
Щымщ. Зыми жэуап къриткъым. Жэуап къезытынури хэт - ихъуреягъыр сынщ.
- ИджыпступцIэ къыкъуэкIыт жысIай! Уи псэр хэзудыни! – жиIэщ, жиIам щыщтэжри, щэху зищIыжащ. А унэжыхэн, кхъэм апхуэдэ щыжаIэрэ.
- КъыкъуэкIыт, сэ си Iизыншэу мыбдеж зыри дэтын хуиткъым! Сэращ мыбы и унафэщIыр!
- ЛIахэми уариунафэщI сыт? – хъыджэбз цIыкIу макъкIэ къаупсэлъа жэуап къыщыIужым, лIыжьыр къащтэри ибэкъукIащ. УпщIэ итами, жэуап ежьэтэкъым ар. Псом хуэмыдэу сабий макъ зэхихыну гугъэтэкъым. Кхъэм. Пщыхьыщхьэм. Аргуэру зиплъыхьащ. Зыри зекIуэтэкъым. ЛIахэм къащхьэщыт сынхэр губжьауэ къызэхэувауэ, езыр къаухъуреихь къыщохъу. Тобэ, тобэ! Узэджэни щыIэкъым. Хэт зекIуэнур иджы хуэдэм?! Пшапэ зэхэуэгъуэу! Уделэн хуейкъэ, сыныр мыбы нэгъунэ хьэ къэплъэфын хуей! Нэхъ цIыху зекIуапIэу бгъэувамэ хъунутэкъэ??
- ЛIахэми уариунафэщI жысIай?? – къеупщIащ аргуэру сабий макъыр. А укIуэцIрыхуащэрэт уэ, ускIэрыкIыжыкъэ! Зыми сриунафэщIкъым. СылIыжь бацэщ.
- А… уэ… улIа лIо? – лIыжьым зигъэлIми, и макъыр хуэмеихэу тхьэмыщкIафэ псыгъуэу къикIащ.
- СылIат жи, сытыт? – жэуап къитыжащ хъыджэбз цIыкIу макъым.
- Ахъ… Сытытыр сыт… Сытыр… сыту?
- Сытыр-сытыт жыхуэпIэхэр сыт? Укъыкъ?
- НтIэ,- жиIащ лIыжьым хуэпIащIэу, щIыжиIэри имыщIэжу. А укIуэдарэт уэ, сэ сымыкъыкъмэ! Хьэ жысIа апхуэдэу! Хъыджэбз цIыкIу макъыр дыхьэшхащ. Пшапэ зэхэуэгъуэм абы нэхъ узыгъэшынэн щыIэуи къыщIэкIынкъым – кхъэ нэщIышхуэм сабий дыхьэшх макъ къыщыIуу.
- Тобэ… Тобэ… - лIыжьым и лъакъуэхэм къару щIэлъыжкъыми, щIэпхъуэжынуми бэкъуэфкъым. КIуэ аракъэ, пщIыхьэпIэ Iейхэм зэрыхэтым хуэдэу и лъэр щIэхуащ. Iулъхуолэ къыбжинущи, и пэ къегъажьэри къыхуэщIэжкъым. ШайтIани, шайтIани… Дауэт къызэрыригъажьэр??
- Хэт уи цIэр? – къеупщIащ сабий макъыр, дыхьэшхын иухри.
- Ыыыы, мыст, мысту…
- Сыт мысту-мысту жыхуэпIэр?? Уи цIэр хэт зо?!
- Дотэ! Дотэ мыгъуэщ! Дотэ мыгъуэщ си цIэр… Си цIэрт… Си цIэу щытар – лIыжьыр хэужьыныхьыжащи, лIарэ псэурэ зызыхибжэнур ищIэжкъым.
- Ар сыт фашистыцIэ? Унемыцэ?
Дотэ и Iупсым итхьэлэж пэтащ. Аргуэру зиплъыхьащ кхъэ нэщIым. ГуIэгъуэр къыхукIуэ а цIэр къыфIэзыща я гъунэугъу Хьэби. ГуIэгъуэр! Сыт унэжыхэн мыр! Иджы сынемыцэу жысIэну?
- КъысфIащащи зызохьэ…- и макъ псыгъуэмкIэ жиIащ лIыжьым и дамэхэр дришейри. Езым и къуэншагъэ атIэ ар? КъыфIащащи зэрехьэ.
- Мыбы хьэ удэт?
- Кхъэр сохъумэ…
- Унагъуэ уиIэкъэ?
Дотэ зиплъыхьащ унагъуэ и гъусэрэ имыгъусэрэ еплъыж нэхъей. И лъакъуэхэр къедэIутэкъым иджыри.
- Хьэуэ сиIэкъым.
- ИкIи уиIакъэ?
- Ммм.. Мысту…
- Ыыы?!
- Уи нэмыс нэхъ лъагэ ухъу, щхьэгъусэ сиIащ… Мыст… - гужьеящи, зэпсалъэ макъым зэреджэнур ищIэкъым. Псатхьэ? Псэхэх? - Щхьэгъусэ сиIащ. Щхьэгъусэ сиIа мыгъуэщ…
- Дэнэ щыIэ нтIэ иджы? ИкIыжа?
- Миси, миси…
- Сыт миси-р?
- Миси мы мывэраи… Луцэ… Луцэээ… - и щхьэгъусэм и цIэр щыжиIэм, зэрыщхьэзакъуэр игу къэкIыжщ, гужьеигъуэ абрэмывэу къытехьэлъэри къыхыхьэжри, игъащIэм зи нэпс къудамэ къемыха лIыжьым и гур къызэфIэнэри къэгъащ. – Ууууу, Луцэщ, Луцэ… Миси… Миииис…
Уафэр къехуэхри щIылъэр икъутащ. Псы ежэххэм зызэпагъэзауэ дожеиж. Пшэхэр зэбгролъэлъыжри бжьэхуц хьэдзэу уэгум зрапхъыхьыж. ЦIыхухэр къалъху, мэлIэж, Iубауэ мэджалэри щIалъхьэж - Дотэ магъри - магъ, магъри - магъ.
Мывэ къуагъым илъэс пщыкIущым зи ныбжьыр итын хъыджэбз цIыкIу гужьеяуэ къыкъуэплъщ, и дамэхэр дэуейуэ лIыжьыр зэщыджэу гъыуэ щилъагъум, къыкъуэцIэфтри, лъакъуэ псыгъуэхэр дридзейуэ щIэпхъуэжащ.
- Ыыы, уууу, Луцэ, Луцэ…- жиIэурэ мыувыIэжыфу гъы лIыжьыр абы кIэлъоплъ и нэр къихуу, и дамэхэр зэрыдэуейуэ. Благъуэ къыкъуэцIэфту зыкъытридзами, и лъэр хуэгъэхъеижкъым. ЛIыжьыр здэгъым и пэр ирилъэщIэкIмэ дрилъэфейуэрэ хъыджэбз цIыкIур здэжамкIэ маплъэ.
- Уху, уху мыгъуэ, сыт ар? Сыт а щIэпхъуэжар? Ууууу, Луцэ, Луцэээ! Сыхуейкъым, сыхуейкъым! – зыхуэмейри хужымыIэу лIыжьым алъандэрэ имыгъея и Луцэр егъеиж. И лъакъуэ зымыIыгъыжхэр зэкIэлъигъэпIащIэу жэрыгъэкIэ мывэмкIэ щIэпхъуэщ, джалэри, хьэфтырыпщу сыным бгъэдэпщхьащ. – Луцэ… Лууууцэ! Сыхуейкъым! Сыхуейкъым!
Алыхьрат зыщIэр ар зыхуэмейр, абы къригъэкIри. Зи гум и бгъуэнщIагъым къыщIэмыкIыу псэуа лIыжьыр нобэ япэу хьэфтырыпщу къыщIэпщам хуэдэт, нэхур япэу илъэгъуам хуэдэт, и цIыхупсэр зэриIэр нобэ япэ къицIыхуам хуэдэт. Луцэ, Луцэ, дэнэ ущыIэ, атIэ? Уи джаур, джаур лIыжьыр кхъэ нэщIышхуэм Iубауэ хэлъщ, тхьэмпэмрэ щIымрэ IэбжьанипщIкIэ етхъури. Луцэ щэхущ. Луцэ щыщу мыбдеж щыIэр мывэ пIащIэжьым лэч хужькIэ тетха и цIэ къуаншэ закъуэрщ…
(КъыкIэлъыкIуэнущ)