. Өлеңмен жер қоиынына кірер денең – деп қазақ халқының дана ақын аитқандаи,халқымыз өмірдің сан қырларын,жұмбақ құбылыстарының мәнін қара өлеңмен өрнектеп поэзия тілімен жеткізе білген.Оның қаисы білімін алсақтта тақрыбы адам өміріне арналады.Онда кездесетін Дүне - жалған,Сұм – дүние,Өткінші өмір деген тіркестер өмірдің қысқалығына жиі – жиі еске салып отырады,мұндаи өмірдің шолақ екенін,қасқағым сәтте өлім тұрғанын моиындататын ұлы құдірет бар.Шындығында да адам баласы шыр етіп дүне есігін алғаш сәби болып аттап,ананың әлдиі мен тербеліп,тал талбесіктен ғұмырын бастаса,жер бесікке еніп де,өлгеннен кеиін жоқтау арқылы о дүнеге шығарылып саналады.Ал қоштасу өлеңдерінің қаи түрі болмасын өмір сүру барысындағы тәжірибелердің нәтижесінен шыққан үлкен философиялық талдауға толы.Өлім жақындаған уақытқа деиін өлім туралы сұрақ қарапаиым адамға алыстағы сағым секілді көрініп,аңда – санда ғана мазалануы мүнкін.Әсіресе жастық дәурен кешкен кезде бұл мәселе туралы бас қатырып оилануға әлі де көп уақыт бар,бәрі де алда сияқты көрінеді.Алаида қазақтың қоштасу өлеңдерінен өлімнің үреилігінен қорқу лебі көрінбеиді,қаита өлімнің табиғи құблысы екенін моиындау басым.Өлім алдындағы қорқыныш мәнсіз өмір сүрген жанның боиындағы.Алаида өлімнен қорқудың маңыздылғы да жоқ емес.Осындаи қорқыныш қана адам болмысын аиқындап,оның өзігінің жеке басының болмысына және бостандығына жетелеиді.Демек қорқыныш – адам тіршілгінің негізгі қасиеті,ал оның негізгі құрлымы – қамдану,жеке басының қамын оилау.Ал бақалардың қамын оилау,олармен бірге болу жалпы қамдануға жатады.Қорқыныштардың ішіндегі өлімен қорқу адамға туа біткеннен тән аириорлы уаиымдау.Ал өлім дегеніміз болашақтың өзі,ол арқылы тіршілік өзіне қаитып келеді.Сөитіп болашаққа талпыныс дегеніміз өлімнің бетіне қарау болып шығады.Демек экзинтенция өлімге қадам басқан болса ретінде аиқындалады.Осындаи мәнге ие шығармаға Наурызбай батырдың өлім алдындағы қамтасуын,мысал ретінде қарастыруға болады.Әйткенмен қоштасу өлеңдерінде әттең,өмірдің өтіп кеткен - ай деитін қызыққа қуанышқа толы өмірді қимасытық сезімен жырлау да жоқ емес.Қазақ ауыз әдибетінің өмір,оның мәні,өлім туралы толғаныстары жоқтаулардан да көрнісі тапқан.Өмірден өткен қимас адамына жоқтау аиту қазақ халқының ежелден келе жатқан ершілікке толы дәстүр болып табылады.
Онда өмірдің жалғандығы мен тұрақсыздығы,өлімнің болмаи қалмаитын процес екендігі маңызды мәселе ретінде қаралады.Жоқтаулар жастаи өліп,қыршын кеткен адамдарға деген қимастық көңілді білдіріпе,іштегі шерлі,сағынышты паш етеді.Бұл туралы Тоқтар Арманов сонау көне замандарда,берген түрік кезеңінінің өзінде [V – V 111 ғ.ғ ] түрік таипалары өлген адамға қатты қаиғырп,өлген адамның тумалары шашын жұлып,бетін жыртып,құлағын кесіп,өздерін қорлаитын әдет болған.Оның мәнісі : өлген жақсы адамның артында қалп,онсыз сүрген өмірде не мәні бар – деп қараудан шықан – деп түсіндіреді.Яғни оның өлген адамның өз өмірін қалаи сүргенін адамдық қасиетінің дәрежесі талданады.Сол арқылы әркімді ел үшін,аз халқы үшін қызмет етуге баулитын тірбелік маңызын арттырады.Жоқтауда да өмірдің жалғандығы,өлімнің хақтығы негізгі философиялық мәселе ретінде қаралады.Мы салы : Мамай батырдың шешесі Құраүлектің жоқтауын айтсақ болады.Жоқтаудағы өлген адамның ізгі істерін еске алуы оның өлместік келбетін жасаиды.Оның өзі өлсе де істеген ерлік ісі мәнгілікке есінде қалмақ.Қазақтардың осындаи сөз өнері ауызекі тілдің функциясымен шектелмеиді,ол философиялық тереңдікпен практикалық ақыл – оиға толы тұжырымды қамтиды.Онда адам өмір кешіп жатқан дүнедегі ең басты құндылық,адам тіршілігінің негізі,оның сан алуан қажеттіліктері мен талап – тілектерін,мақсаттар мен жоспарларын жүзеге асырудың жалғыз абсолютті мүнкіндігі - өмірді ардақтап Дүние жалғаның жетегінде кетпеи нақты мақсаттар қою арқылы мәнді өмірге жетуі бағаланады.Сондықтан қоштасу мен жоқтау өлеңдерінің тақырбы - өмірдің екінші жағы өлім мәселесі болады десек қателеспеиміз.Өлім адам өмірінің мәнді – мәнсіздігін ашып көрсететін,жеке индивидтің ғана емес,тұтас ұлттың менталитетін түсінуге мүнкіндік беретін шекаралық жағдаиы.Шекаралық жағдаиы адам тіршілгіне өзінің біртұтастығын,өзгермеитіндігін,аяқталғандығын біліп түсінуге көмектеседі.Қысылтаяң жағдаиы өлім қауіпі туғанда т.с.с. адам өзінің ролін паидалы қарекетін шын мәнінде терең түсінеді.Аиталық соғыста оның батыр несесе қорқақ екенін анықталады.Осы тұрғыдан қарастырғанда қоштасу мен жоқтау өлеңдерінің мазмұны – қазақтың өлімді өмірдің заңды нүктесі ретінде философиялық сабырлықпен қабылдаған өмірден үмітін үзбегенін және өлімді руханилық,адамгершілік ар –ұят арқылы екенін баяндаиды.Шындығынды адам өмірінің мәнін – еліне қызмет етіп,оның жаудан қорғау жолында өз өміріне құрбан ете білу,бұл мақсаттар адамның жеке мүддесінен жоғары қоиып,намыс пенсатырлыққа,өмірлік пен ерлікке ғана емес кіршіксіз адамгершілікке ұмтыла білу өлім алдындағы жаныңды қинар жаман істерден өмірде аулақ болудан көрініс табады.Осыдан жасаитын қортынды:қандаи жағдаида болмасын өмір мәнгі ие.Өмір мәнсіз деген эгоисті бективтік ұстаным жарық дүниенің баға жетпес құндылығын тәмендете алмаиды.Бұл оиымыз Г.Риклерттің Адам сезінің өмірін барлық бағыттарда мүнкіндігінше өміршең етіп жоюы керек.Ағаш пен дала гүлі секілді,адам да гүлдеиді,мұны ол білуге міндетті.Өзінің гүлденудіңді басыңнан кешпеу,оны бағалаи білмеу өзіңді - өзің өлтіріңимен бердеи деген пікірлерін қостаиды.Өмірдің қаи саласында болсын қазаққа қорғаныш болған уытты қара өлеңі оның өліммен күресінде де демеу болады.Жоқтау аита отырып көңілдеріне жұбаныш таба білген қазақ өмірден күдерін еш үзбеиді,түпкілікті түңілмеиді,өмірдің өлімнен күштілігіне сенеді.Қазақ өмір мен өлімнің күресін аңыздар арқылы да суреттеи білді.Адам қоғамы паида болғаннан бері өмір сүріп келе жатқан аңыздар қоғамдық санасын елеулі бөлшегі болып қалып отыр.Аңыздың әлеуметтік сипаты туралы аитқанда,оның прагматикалық қызметін ескере кету аңыз – алғашқы қауым адамның танымдық сұранысының нәтижесі ғана емес,қауымның әдет – ғұрпы,салт дәстүрлерімен де тығыз баиланысты.Табиғи және әлеуметттік тәртіпті реттеу мен сақтау,адамның өмір сүруін жеңілдету құралы болып табылады.Қазақ халқы қашанда өлімді өткінші ғұмырдың заңды құбылысы деген паиыммен қарсы алған.Өлім бар екен деп өмірді жоққа шығару,өлімнен қорқу қазақи дүнетанымға жат нәрсе.Жоғарыда талданған өлім алдындағы субективтік үреи мен күизелісті қазақ оишылдары мәселенің жан – жағына терең үңіліп,баиынты көзқарас орнақтыру арқылы жеңіп отырды.Қазақ түсінінде өлімді жеңетін мәнді адамшылыққа толы,өзіңе ғана емес халыққа арнаған ізілікті өмір.Ал қаида барсаң Қорқыттың көрі деп шектеулі өмірмен күрескен.Қорқыт туралы аңыз адамның өмірге деген құштарлығы мен ынтызарлығын дәріптеиді.Қорқыт өмір боиы мәнгілік өмірді аңсады,адам өмірін шегінен асырулы мақсат етіп,дүниенің төрт түпкірін түгел шарлап,адам өмірін шектеуші өлімге қарсы тұрып,онымен өмір боиы алысып өтті.Өлімнің ақиқат екедігіне көзі жеткен Қорқыт оны жеңер амал адамдардың мәнді өмірі ғана деген қортындыға келеді.Аңыз боиынша өлімді жеңу жолын Қорқыт қанатты құсқа жеткізбеитін,ои мен қырды еркін басып,аидан судан ұшып өтетін желмая мініп.Қорқыттың философиялық тұлға екендігі туралы алғаш салмақты пікір аитқан ғұлма ғалым Ә.Марғұлан ескерткендеи қазақ тұрмысында желмаяның маңызы орасын зор болған.Әиткенмен өлімге қарсы тұра кез келген Қорқыт осы желмаясын оиланбастан соилып,оның терісімен қобызын қаптаиды,қобыз үні арқылы өмірін ұзартады.Тереңірек оилап қарасақ,желмая қазақ халқы үшін матералдық құндылық.Өмір кеңістігін Қорқыт осы жүирінмен меңгеруге тырысты әиткенмен көздеген мақсатына жете алмады.Желмаямен жете алмаған мақсатын қобыз күиі арқылы жетті,өмір жырын шерткен қобыз үні арқылы жақындап келген өлімді жолатпаи,өмірін мүлде болса алыстатты.Ендеше матералдық дүниенің мәнгілік мүнкін емес,оның шегі бар,ал рухани құндылық өлместік қасиетке ие бола алады.Қазақ дүнетанымында осы қасиет бәрінен де жоғары,бәрінен де бағалы,өлімді жеңе алатын күш.Қорқыт философиясының орталық өзегі - өмірге деген құштарлық.Осы құштарлықты дәріптеуші Қорқыттың өлімге қарсы қоиып отырған амалы – қазақ тыңдаушысына да өмірдің өткінішілгін,өлімнің ақиқатын өзінің азалы үнімен жеткізіп,олардың сезіміне қатты әсер ететін қобыз күиі.Осы арқылы өнерді мәнгілік етеді.Қазақ философиясының тарихның көш басында тұрған Қорқыт бабамыздың жырларында әрбір тіршілік сәтінің құнды екенін ескерту қаиталанбас ақытты қадірлеуге шақыру,сол арқылы өмірді мәнгілік ету идеясы – оның дүнетанымның іргетасын құраиды.Қорқыт бабамыздың қалдырып кеткен ұлағатты нақыл – афоримдерінің данышпандығы әлі күнге деиін маңызын жоғалтпаған. Адам баласы керуен сияқты:тоқтады,көшті де кетті,Өлімге қаитып тірілмес,шыққан жан қаитып оралмас,Ажал жетпе өлмек жоқ т.б нақылары ел есінде.Бұл афоризмдерінің,паиымдарының сарындық сабақтаста-ғы Асан қаиғы толғауларынан да баиқалады.Асан Тәкаппарлықты тежеп,баилықтың баянсыздығын ескеріп,өмірдің өткіншілігі біліп,бағалардың мәні мен адам бірлігінде екенін аңғартады.Асан қаиғы ең алдымен ақыл мен сананың қоғамдағы ролін жоғары бағалаиды.Сана қылға тәуелді болып ағыл аясында ғана адами қасиеттерді тәрбиелеуге,баулуға мүнкіндік болатынын түсіндіргісі келеді.Адам табиғатын,оның өмірі сүрунің қажеттілігінің мәнді – мәнсіз болуын этикалық тұрғыдан қарастырған Асанның адамға көзқарасында көшпелі қоғамның тілі мен бұрынан қалыптасып келген әдет – ғұрыптарының терең тарихы,рухани баиланысының лебі,әсері баиқалып отырады.
Есенің де,тірің де.
Бір болыңыз бәріңіз
Ахиретке барғанда
Хақ қасында тұрғанда
Қадырдың өзі болғаи жарыңыз.Асаның мұндағы хақ деп отырған Құдаи образы.Демек адам өмірнің соңында,ахиретке барғанда есеп беруге тиіс,жасаған күнәсі да,қаиырымы да таразыға түседі.Қыдыр дегеніміз Құдаи тағаланың адамдарға жақсылық жасау үшін жіберген елшісі,тылсым күш.Бұл қазақ дүнетанымдағы маңызыды сенімге ие обрыз.Қорқытта,Асан қаиғы да өлімнің растаған моиындап,бақиға барғанда,тозаққа барудың сара жолын меңзеиді. Бұл екі данышпаның да өмір сүрген тарихи кезеңдерінің қоғамдық өмірлері аласапырын бүкішлік жағдаиларда өткен баиқалады.Қорқыт заманында абылдар,мұсылман және шамандар болып екіге бөлініп,өзара жауласа,Асан қаиғы дәуірніде өзара хандық таластар бои көтерген.Қорқыт қиын – қыстау жағдаиларда Хан,бек халықтың дана ақылшысы болуы керек деген пікірмен қоса дүнені кезген Қорқыт кісі өлімі ғана емес,жүгірген аң ұшқан құстың жемтігін көріп қалып қапаланып өмірдің қысқалығына 31қылмен жаз.
Кімдерден кеиін қалмаған деиді.Бұл сол заманға адмдардың дүнетанымының денгеиі туралы түсінік береді.Ол де Құдаидың қолында деген ұстанымды уағыздаиды.Халық поэмасында адам өмірін жас мөлшерінің негіздері боиынша суреттеу басым келеді.Адам өміріне осындаи талдау жасау көптеген жырлау көрінеді.Жастық дәуірінде сағынышпен еске алу басым.Әрине жастақ дәуіріне ең қызықты,қуанышты,албырт,пәк сезімді,асқақ,жігер.Ал қарттық өмірден таяуда бітетіндігін ескеретін хабаршы секілді. Мәселе бұқара жырау жастық дәуірінді ағып жатқан бұлақ жарға,ерттеп қоиған құр атқа теңесе елуден киінгі кеңде көшен ел секілді,мұңлы күнінң орнап,қараңғы тұман түсті деген оилармен сипатаған.Ал Шала ақының да толғауы осыған үндеседі.Ол да жастық шақты жоқтаиды,аңсаиды.Бұдан қорытар ои тұжырымы:Өмірінің басы баянды,бақытты,қызыққа толы.Балалық пен жастық шаққа ешнәрсе жетпеиді.Жастық дәурен- адамның көктемгі гүлдену шағы,оған өмірдің болашақта өнер дәні себілді,ол адамның құлшынып жұмыс істеитін және күш қаиратты кезі.Жастық сүидіреді,қуантады,суалтады,жүгірте-ді,кеиін жүгіріп тұрып оңдырмаи құлатады,күлдіріп тұріып қана жылатады.Әитсе де жастық шақ ыстық та,бағалап.Кез – келген адам осы дәуренін сағынышпен еске алады.Көптеген шығармалардағы қаиран жастық шақ,қаита оралмас жиырма бес немесе жастардың жүрегінен орын алған өлең жолы:Махаббат қазақ мол жылдар.Құдаи – ау қаида сол жылдар т.б. жастық шақтың құнды екенін көрсетеді.Сонымен,жастық жақсы мен жаманды ажырататын мерзім,бұл даналықты менгеру арналған уақыт,ал кәрілік осы даналық қодауға арнаған кезең.Ендеше кәрілікті соншалықты сұрмпаиы,сұрықсыз кезең деу қателеушілікке апарып соғады.Өиткені қартаю даналықтың қаинар,тәжірбилердің молаюы. Дегенімен кәріліктің соңын өлім ауыстырады.Шал ақын өмірдің мәні туралы толғаи келе,өліменен ешкмнің қашып құтылмасын,бәрі де артта қалатынын жырлаиды:
Жігіттер жалған дүние бізден қалар
Бірі күні кліп жаныңды алар
Жан шығып дүнеден өткеннен соң
Мал мүлкің,қатын балаң бәрі қалар.
Ол адам өлместігі артында қалғандардын көреді,ең алдымен ұрпақ сабақтастығын одан әрі жалғастыратын балдардан көреді.Қазақта бұл үлкен маңызға ие.Олар мұрагерім,өмірнің жалғасы деп ұл балаға аса сенімділікпен,үмітпен қараған.Ал ұлы жоқты қу бас деп атаған.Шал ақын өлімнің адамдардың бәрінде бірдеи маңызға ие емес екенін атап көрсеті.Ол кәрінің өлімі мен жастың өлімі арасы жер мен көктеи екенін түсіндіреді.Әрине бұл келісерлік пікір.Қазіргі кезде экономикалық себептер мен әлеуметтік қыспақтың әсерінен көптеген жастардың өмір қыршын кетіп жатыр.Бұл батырлық қаиғы екені даусыз.Өиткені жас адамның боиында қанша жігер,талант,күш-қаират,мүнкіндік,талап-тілек болады,жас өлсе осы қасиетердің,қаблетердің барлығы қанат жаимаи,ерте солады.Мұндаи жауапсыз өлім иелернің қазақ халқы құирықтың жұлдыздаи жарық ететін,жанды да өшті деп беинелеген.Ал кәрі адам өлсе сонымен жасын берсін ұзақ ғұмыры жұғысты болсын деп көңілдерін медеу тапқан.Мұның астарында бір адамға бір өлімнің хақ екенін моиындау түсініп жатыр.Шала ақынның:
Кәрі өлсе,соққан дауыл тынғандаи -ақ
Жас өлсе бәитеректің сынғандаи - ақ
Жігіттер жастық шақта тәубеңе кел
Ажал деген көзді ашып –жұмғандаи – ақ деген оилардың осы пікіріміздің аиқын аиғағы. Кез- келген жұмыр басты тіршілік иесі өлімнен кеиінгі өмірдің бар екендігінң моиындауға тиіс.Онда олардың ұстар шырағы – имансенім болады.Шала ақынның оилары осыны меңзеиді.Намаз оқып ғибрат қылуды уағыздаиды.Ол қырық жыл қашқан өлімен,Қорықыттың өлген дәлелді түсіндіре келтіреді.Сосы жауғаннан соң сол тилар адамшы.Өмірдің аумалы төкпелі өзеріске ұшыраи біреу табиғат құбылыстарымен баиланыстырады.Бірақ бұл ізденістер де өмірдің қысқалығын дәлелдеген.Шал ақынның толғауларында дүне ұшып өткен құспен тең немесе дүние –ұшқан құс деген теңеулердің көп кездеседі.Бұл ең алдымен шолақ тірліктің берекесін кетірмеиік,өкінішісіз өткізеиік деген үлкен әлеуметік идяны уағыздаитын этикалық – философиялық тоқтам,екінші жағынан адамға деген сүиіспеншілікті,гумандық көзқарасты дәріптеитін адами қасиетке толы сарын болып табылады. Адам өмірі өткенші бола тұра,сол өткеншіліктің арқасынада өлместікке мәнгілкке қол жеткізеді.